Geografia Polski - notatki z wykładów

Informacje ogólne.

Stolica: Warszawa

Powierzchnia: 312 685 km2 (9. miejsce w Europie)

Ludność: 38,7 mln mieszk. (1999, 8. miejsce w Europie)

Język urzędowy: polski

Jednostka monetarna: złoty

Święta narodowe: 3 maja — Święto Narodowe Trzeciego Maja (uchwalenie 1791 konstytucji), 11 listopada — Narodowe Święto Niepodległości (odzyskanie 1918 niepodległości)

Podział administracyjny: 16 województw, 373 powiaty

Granica: z Federacją Ros. (obwód kaliningradzki), Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Czechami, Niemcami. Długość granicy państw. 3582 km, w tym granica mor. — 528 km, granice wzdłuż rzek (gł. Bug i Odra) — 1285 km.

Nazwa Polska pochodzi od plemienia Polan, zamieszkujących we wczesnym średniowieczu dorzecze środkowe Warty, tj. część obecnej Wielkopolski, i początkowo była używana na określenie ich terytorium plemiennego. Po zjednoczeniu IX–X w. przez Polan prawie całego dorzecza Odry i Wisły nazwą Polska zaczęto obejmować całość państwa (po raz pierwszy na pocz. XI w.). W XIV w. upowszechnił się termin Wielka Polska w odniesieniu do terytorium Polan, w XV w. — Małopolska dla ziem południowych. W okresie zaborów mimo dążeń zaborców do usunięcia nazwy Polska z oficjalnej terminologii, utrzymała się ona oprócz narzucanych nazw urzędowych.

Położenie geograficzne

Skrajnymi punktami Polski są: na pn. przylądek Rozewie (5450'N), na pd. szczyt Opołonek w Bieszczadach (4900'N), na zach. koryto Odry k. Cedyni (1407'E), na wsch. koryto Bugu k. Strzyżowa (2408'E). Rozciągłość południkowa wynosi 550', to jest 649 km, co powoduje różnicę w długości trwania dnia między pn. i pd. częścią Polski; latem na pn. dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na pd., zimą — odwrotnie; w ciągu roku różnica ta wynosi 2 godz. 12 minut. Konsekwencją rozciągłości równoleżnikowej — 1001' (689 km wzdłuż równoleżnika 52) jest 40-minutowa różnica czasu słonecznego między zach. i wsch. krańcami kraju. Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego (czas słoneczny południka 15E); latem wprowadza się czas wschodnioeuropejski (południka 30E).
W pobliżu Warszawy, znajduje się geometryczny środek Europy, przecinają się tu linie łączące: przylądki Nordkyn (Norwegia) i Matapan (na Peloponezie w Grecji) oraz przylądek Roca (Portugalia) i środkowy Ural. Przez Polskę przebiega granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wsch. a rozczłonkowaną przez morza wewn. Europą Zachodnią. Na obszarze Polski stykają się 3 wielkie jednostki tektoniczne, paleozoiczne góry i platformy środkowoeur., góry systemu alp. oraz prekambryjska platforma wschodnioeur.; odpowiadają im 3 wielkie jednostki fizycznogeogr. zw. podobszarami: Pozaalpejska Europa Środk., Karpaty z Podkarpaciem, Niż Wschodnioeuropejski. Polska jest położona w strefie klimatu umiarkowanego o charakterystycznych cechach przejściowych, od mor. na zach. do kontynent. na wschodzie. Szata roślinna należy gł. do prowincji środkowoeur. (lasy mieszane i liściaste); w miarę wzrostu kontynentalizmu wzrasta udział lasów iglastych; przez Polskę przebiegają granice zasięgu roślin właściwych dla różnych części Europy, m.in. pn.-wsch. granica zasięgu buka. Przejściowy charakter wykazuje również układ gleb strefowych — w pd.-zach. i zach. części kraju wzrasta udział gleb brun., w pn.-wsch. i wsch. — gleb bielicowych.

Budowa geologiczna

W Polsce stykają się trzy wielkie struktury tektoniczne: platforma wschodnioeuropejska, paleozoiczna strefa fałdowa i alpejskie pasmo fałdowe. Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska obejmuje Polskę północno-wschodnią. Jej podłoże nazywane cokołem zbudowane jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych. Na nim znajduje się pokrywa platformowa, którą tworzą osadowe skały paleozoiczne, mezozoiczne i czwartorzędowe. Od zachodu platformę ogranicza strefa Teisseyre'a-Tornquista (T-T). Paleozoiczna strefa fałdowa formowała się od końca prekambru aż po późny karbon. Podczas orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej zostały sfałdowane i wypiętrzone Sudety i Góry Świętokrzyskie. W Sudetach i na ich przedpolu oraz na Wyżynie Lubelskiej powstały zapadliska, które w karbonie wypełniły się osadami węglonośnymi. Orogenezie hercyńskiej towarzyszył plutonizm i wulkanizm. Powstały intruzje granitowe Tatr i Karkonoszy, granity w okolicach Strzegomia i Strzelina oraz skały wulkaniczne w Sudetach i okolicach Krakowa. W paleozoicznej strefie fałdowej zaznaczyły się również ruchy orogenezy alpejskiej. Odmłodziły one Sudety i Góry Świętokrzyskie. W permie i mezozoiku skały paleozoiczne przykryte zostały grubą pokrywą utworów permsko-mezozoicznych. Osadową pokrywę permsko-mezozoiczną tworzą skały osadowe z permu, triasu, jury i kredy, o miąższości do kilku tysięcy metrów. Są to piaskowce, zlepieńce i iłowce, wapienie, dolomity, gipsy, anhydryty. Znajdują się w nich złoża soli kamiennej i potasowej, rud cynku i ołowiu oraz miedzi. U schyłku kredy ruchy tektoniczne orogenezy laramijskiej uformowały w pokrywie permsko-mezozoicznej duże struktury tektoniczne: nieckę brzeżną (mazowiecką i lubelską), antyklinorium środkowopolskie (Wał Kujawsko-Pomorski), nieckę szczecińsko-łódzko-miechowską, monoklinę przed-sudecką i śląsko-krakowską. W obrębie Wału Kujawsko-Pomorskiego sól kamienna przebiła skały mezozoiczne i dochodzi do powierzchni w formie wysadów. Alpejskie pasmo fałdowe ukształtowane zostało w kilku fazach orogenezy alpejskiej. Składa się z Karpat wewnętrznych - Centralnych (Tatry, pieniński pas skałkowy, niecka podhalańska), Karpat zewnętrznych (Fliszowych) oraz zapadliska podkarpackiego. Karpaty wewnętrzne fałdowane były w późnej kredzie, zewnętrzne w późnym trzeciorzędzie, a pieniński pas skałkowy w obu tych okresach. Tatry zbudowane są z trzonu krystalicznego i mezozoicznych skał osadowych. Trzon krystaliczny budują głównie gnejsy i łupki metamorficzne w Tatrach Zachodnich oraz różne odmiany granitu we Wschodnich. Pieniński pas skałkowy zbudowany jest głównie z wapieni. Karpaty zewnętrzne obejmują Beskidy i Pogórze Karpackie. Głównym budulcem są skały fliszowe - naprzemianległe piaskowce i łupki o miąższości do 6000 m. W miocenie zapadlisko przedkarpackie zalane było morzem, w którym osadziły się gipsy, anhydryty i sól kamienna. W trzeciorzędzie, w eocenie i oligocenie niemal całą Polskę, z wyjątkiem Karpat i wyżyn, zalało morze. Na nie zalanym przedpolu Sudetów tworzyły się pokłady węgla brunatnego. Powstawał on również w dolinach rzek mioceńskich lub w rowach tektonicznych (Konin, Bełchatów). W czwartorzędzie nastąpiły co najmniej cztery zlodowacenia. Najstarsze z nich, podlaskie (Narwi), objęło prawdopodobnie obszar północno-wschoclniej Polski. Zlodowacenie południowopolskie lub krakowskie (zlodowacenie Sanu) miało największy zasięg. Lądolód dotarł do Karpat i Sudetów, wkraczając w ich niższe części (clo wysokości 400 m n.p.m.). Mniejszy zasięg miały zlodowacenia środkowopolskie. Lądolód objął wówczas Sudety, Bramę Morawską, północną krawędź Wyżyny Małopolskiej, Góry Świętokrzyskie i północną krawędź Wyżyny Lubelskiej. Zlodowacenie północnopolskie (Wisły) zajęło Pomorze, środkową Wielkopolskę, Kujawy i Pojezierze Mazurskie. Jego maksymalny zasięg wyznacza południowa granica pojezierzy. Z najnowszych badań wynika, że w obrębie czterech głównych zlodowaceń można wyróżnić odrębne okresy lodowcowe i interglacjały. W plejstocenie kilkakrotnie zlodowa-cone były również Tatry. Przed czołem lądolodu formowały się pokrywy lessowe (Wyżyna Lubelska, Kotlina Sandomierska, Pogórze Karpackie i Przedgórze Sudeckie). Budowa geologiczna jest jednym z czynników kształtujących pokrywę glebową. Na osadach polodowcowych powstały gleby brunatne (głównie na pojezierzach), płowe i bielicowe (na nizinach). Na nizinach są też czarne ziemie - na obszarach pobagiennych. Gleby brunatne i płowe zajmują również dużą część Wyżyny Krakowsko-Częstochow-skiej, Niecki Nidziańskiej, Wyżyny Kieleckiej oraz Roztocza. Wśród nich na skałach węglanowych występują płaty rędzin. Na Wyżynie Lubelskiej, Pogórzu Karpackim i Przedgórzu Sudeckim na płatach lessu wytworzyły się czarnoziemy. Na obszarach bagiennych powstały gleby bagienne (w dolinie Biebrzy, Narwi, na Polesiu, w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldziej i na Równinie Pyrzyckiej). W dnach dolin występują mady, zajmujące największy obszar na Żuławach Wiślanych. W Karpatach Zewnętrznych dominują gleby brunatne. W Tatrach i Sudetach powstały gleby górskie: na skałach krystalicznych bielice, na wapieniach i dolomitach górskie rędziny. Największy obszar zajmują gleby brunatne i płowe (52%) oraz bielice (26%). Niewielki udział mają: gleby zabagnione i bagienne 8%, mady 5%. Mniej niż 1% powierzchni zajmują rędziny, czarnoziemy i czarne ziemie.

Klimat

Polska leży w zasięgu klimatu umiarkowanego przejściowego, jego główną cechą jest duża zmienność pogody i wahania w przebiegu pór roku, na które wpływ mają napływające nad nasz kraj masy powietrza, rozkład i ruchy frontów atmosferycznych nad kontynentem oraz wędrówki w różnych okresach roku głównych anty-cyklonów (wyżów) i cyklonów (niżów). Kierunki napływu nad Polskę mas powietrza związane są z oddziaływaniem czterech ośrodków barycznych: Niżu Islandzkiego i Wyżu Azorskiego, Wyżu Arktycznego oraz zimowego wyżu i letniego niżu naci Azją. Przez dużą część roku przeważa w Polsce cyrkulacja zachodnia, podczas której niże znad Atlantyku przesuwają się na wschód. Z zachodu i północnego zachodu docierają nieustannie wilgotne masy powietrza polarnomorskiego znad północnej części Oceanu Atlantyckiego. Latem powodują one ochłodzenie i opady, natomiast zimą ocieplenie. Suche powietrze polarno-kontynentalne nadchodzi znad Europy Wschodniej i Azji. Latem wpływa ono na kształtowanie pogody upalnej i słonecznej, zimą zapewnia mróz bez opadów śniegu. Okresowo, głównie od strony Wyżu Azorskiego, napływa do Polski powietrze zwrotnikowo- morskie. Napływające z północnego wschodu, znad Oceanu Arktycznego, masy powietrza są suche i bardzo zimne. Zimą przynoszą one bardzo silne mrozy, a wiosną przymrozki. Latem i jesienią z południa, znad Afryki, dochodzą do nas masy ciepłego powietrza zwrotnikowokontynentalnego, kształtując piękną słoneczną pogodę. Polska ma klimat umiarkowany ciepły, przejściowy pomiędzy morskim klimatem Europy Zachodniej a kontynentalnym Wschodniej. Jego najważniejszymi cechami są.- średnia roczna temperaturapowietrza 7-8C, średnia roczna suma opadów ok. 600 mm, duża zmienność typów pogody w ciągu roku, różnorodność pogody w kolejnych latach, wzrost kontynentalizmu w miarę przesuwania się ku wschodowi; sześć termicznych (klimatycznych) pór roku: zima, przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie. Na obszarze Polski średnie roczne temperatury powietrza wahają się od 6,5C na pojezierzach i na wyżynach do 9C na Nizinach Śląsko-Wielkopolskich i Podkarpaciu. Najchłodniej jest w górach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. 0C, przy czym na Kasprowym Wierchu wynosi ona -0,8C, a na Śnieżce -0,4C. Najcieplejszym miesiącem roku na obszarze Polski jest lipiec, w którym średnie dobowe temperatury powietrza wahają się od 15C do 20C. Izotermy na mapie rozkładu temperatur powietrza w lipcu mają układ równoleżnikowy. Najwyższe średnie dobowe temperatury powietrza w lipcu są w pasie nizin oraz w kotlinach podkarpackich (Nizina Śląska i Kotlina Sandomierska 18-19C). W górach widoczny jest spadek temperatury powietrza wraz z wysokością (średnia temperatura w lipcu wynosi 10C, na Kasprowym Wierchu 8,1C). Chłodniej jest również w wyższych częściach pojezierzy (16-17C), a najchłodniej na pobrzeżu (15-l6C), gdzie zaznacza się wpływ morza, w którym woda latem jest chłodniejsza niż ląd. Najzimniej jest w styczniu. Izotermy na mapie rozkładu średnich dobowych temperatur powietrza mają wówczas układ południkowy. Wskazuje to na ocieplający wpływ powietrza napływającego znad Oceanu Atlantyckiego lub na wzrastający z zachodu na wschód kontynentalizm klimatu. Na zachodnich krańcach Polski średnie temperatury powietrza wahają się od -1C do -2C, na wschodzie Polski do -5C, a na Suwalszczyźnie do -6C. W górach wraz ze wzrostem wysokości temperatura spada do -8C (Kasprowy Wierch, -8,4C). Najcieplej od O do -2C jest na pobrzeżu, gdzie daje się zauważyć ocieplający wpływ Bałtyku. Zróżnicowanie średniej dobowej temperatury powietrza wpływa na zmiany długości okresu wegetacyjnego. Ta część roku, w której średnie dobowe temperatury powietrza przekraczają 5C, trwa w Polsce ok. 200 dni. Najdłuższy taki okres - powyżej 220 dni w roku - jest na Nizinie Śląskiej i na zachodnich krańcach Polski. Najkrótszy okres wegetacyjny występuje na Pojezierzu Mazurskim, gdzie trwa ocl 180-190 dni, oraz w Tatrach - poniżej 180 dni w ciągu roku. Średnie roczne sumy opadów wahają się między 500 a 700 mm, średnia suma opadów w ciągu roku wynosi 600 mm. Zależą one od wysokości bezwzględnej i ukształtowania terenu. Największe opady występują w górach -powyżej 800 mm, przy czym w Tatrach średnia roczna suma opadów przekracza 1700 (największe opady roczne zanotowane na Kasprowym Wierchu - 2396 mm w 1945 roku), w Karkonoszach i w Beskidzie Śląskim 1400 mm, a w Bieszczadach waha się w granicach 1000-1300 mm. W pasie wyżyn, na pojezierzach i na pobrzeżu (wpływ morza) wynosi ona 700-800 mm. Najmniej opadów jest w pasie nizin, zwłaszcza w północnej Wielkopolsce i na Kujawach, leżących w opadowym cieniu Pojezierza Pomorskiego. Średnie roczne sumy opadów są tu niższe od 550 mm, na Kujawach spadając poniżej 500 mm. Związane to jest ze zjawiskiem tzw. cienia opadowego. Okolice jeziora Gopło w szczególnie suchych latach otrzymują zaledwie 300 mm rocznych opadów. W ciągu roku 40% opadów występuje od czerwca do sierpnia. W górach największe sumy opadów są w lipcu, a naci morzem w sierpniu. Na obszarze Polski przeważają wiatry z zachodu. W górach wieją wiatry typu fenowego - halny w Karpatach i fen sudecki, a na wybrzeżu bryza. W ostatnich latach częściej zdarzają się wiatry silne. Najczęstsze są sztormy na Bałtyku i huragany, kilka razy w roku w różnych częściach kraju występują wiry powietrzne (trąby powietrzne).

Ludność

31 grudnia 1998 roku Polska liczyła 38 667 000 mieszkańców, co dawało jej ósme miejsce w Europie i dwudzieste dziewiąte na świecie. Ludność w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat) stanowiła 26%, w wieku produkcyjnym (18-65 lat mężczyźni, 18-60 lat kobiety) - 60%, a poprodukcyjnym - 14% ogółu mieszkańców kraju. Najliczniejsze grupy wiekowe to młodzież w wieku 13-18 lat (wyż demograficzny z przełomu lat 70. i 80.) oraz osoby w wieku 40-45 lat (wyż demograficzny z pierwszej połowy lat 50.). W najmłodszej grupie wiekowej ludności bardzo wyraźny jest trwający obecnie niż demograficzny. Widoczny jest postępujący proces starzenia się społeczeństwa. Kobiety stanowią 51,4% ogółu ludności. W 1998 roku zawarto 209,4 tyś. małżeństw oraz przeprowadzono 45,2 tyś. rozwodów. Zanotowano 395,6 tyś. urodzeń żywych. Zgonów było 375,3 tyś., w tym 3,8 tyś. zgonów niemowląt (9,5 na tysiąc żywych urodzeń). Przyrost naturalny wynosił 0,52%o. Rok później po raz pierwszy w powojennych dziejach Polski był on ujemny, co jest bardzo niekorzystne, ponieważ w dłuższej perspektywie prowadzi do starzenia się społeczeństwa. Średnia gęstość zaludnienia na obszarze Polski w 1998 roku wynosiła 124 osoby/km2. Obszarami największej koncentracji ludności są Górnośląski Okręg Przemysłowy, kotliny podkarpackie, Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelska, najgęściej zaludnione są naturalnie duże miasta. Najmniejsza gęstość - poniżej 20 osób/km2 - występuje na pojezierzach, w północnej części Niziny Północno-podlaskiej, w Beskidzie Niskim i Bieszczadach. Polska należy do krajów średnio zurbanizowanych. W 1998 roku w miastach żyło 62% ogólnej liczby obywateli. Silnie zurbanizowane (powyżej 70% ludności miejskiej) są województwa śląskie i dolnośląskie. Obszar Polski środkowej, zachodniej i północnej jest średnio zurbanizowany (60-70%). Najsłabiej wypada pod tym względem część południowo--wschodnia (40-50%). W 1998 roku było w Polsce 875 miast, z czego 20 największych (powyżej 200 tyś. mieszkańców) skupiało 36% ludności miejskiej. 281 miast miało poniżej 5 tyś. mieszkańców. Zamieszkiwało w nich zaledwie 3,6% ogółu ludności miejskiej. Spośród dziewięciu aglomeracji miejskich: katowickiej, warszawskiej, łódzkiej, krakowskiej, wrocławskiej, poznańskiej, gdańskiej, szczecińskiej i bydgosko-toruńskiej, największa jest aglomeracja katowicka, w której 11 miast liczy powyżej 100 tyś. mieszkańców. Łącznie skupia ona 3,6 min ludzi. Drugą co do wielkości - warszawską - zamieszkuje 2,4 min osób. W aglomeracji łódzkiej mieszka ok. miliona ludzi, z tego Łódź liczy 820 tyś. mieszkańców. W 1998 roku 52% ogółu zatrudnionych pracowało w usługach, 27% w rolnictwie, 21% w przemyśle. Zdecydowana większość znalazła pracę w sektorze prywatnym (69%). Stopa bezrobocia wynosiła 12%. Poziom bezrobocia wykazuje znaczne zróżnicowanie przestrzenne. Największe jest w Polsce północnej i południcno-zachodniej. Ponad 25% osób jest bez pracy w większości powiatów województwa warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego. W środkowej, południowej i wschodniej Polsce bezrobocie zbliżone jest do średniej krajowej. Najmniejsze - poniżej 6% - występuje w największych miastach oraz w ich sąsiedztwie. Największe migracje zewnętrzne miały miejsce tuż po wojnie. Ich bezpośrednim powodem była zmiana granic. W latach 1944- 50 miała miejsce emigracja ludności niemieckiej z północnej i zachodniej Polski (ok. 7 min osób), napływ repatriantów z Europy Zachodniej (ok. 2,3 min) oraz wymiana 5 min ludności pomiędzy Polską a ZSRR. W latach 1946-51 Polskę opuściło ok. 150 tyś. Żydów. Większymi migracjami zagranicznymi w późniejszym okresie były: ponowna emigracja Żydów w latach 50. i 60., wyjazdy do RFN w ramach akcji "łączenia rodzin"; oraz wyjazdy spowodowane stanem wojennym (1981-82), głównie do Europy Zachodniej, Ameryki Północnej i Australii. Migracje wewnętrzne były najbardziej nasilone w latach 1946-50. Wówczas na ziemie zachodnie i północne przemieściło się ok. 7,1 min osób. W późniejszym okresie dominowały migracje ekonomiczne: ludność przemieszczała się z miast do miast oraz ze wsi cło miast. W Polsce mieszka ok. miliona osób innej narodowości. Najliczniejsze mniejszości narodowe to Niemcy (ok. 350 tyś. osób), Białorusini (230 tyś.) oraz Ukraińcy i Łemkowie (220 tyś.). Ludność narodowości niemieckiej skupiona jest w środkowej i wschodniej części województwa opolskiego. Białorusini zamieszkują południowo-wschoclnią część województwa podlaskiego. Największe skupiska ludności ukraińsko-łemkowskiej znajdują się w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Żuławach Wiślanych oraz pomiędzy Szczecinkiem i Słupskiem. Inne mniejszości narodowe to Romowie (25 tyś.), Litwini i Słowacy (po 20 tyś.), Żydzi (15 tyś.), Rosjanie (12 tyś.), Ormianie (8 tyś.), Grecy (5 tyś.), Czesi (3 tyś.) i Tatarzy (2,5 tyś.). Głównymi regionami etnograficznymi, wyróżniającymi się odmienną gwarą, kulturą, tradycjami i gospodarką są: Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze, Pomorze i Mazury. Trudno ustalić dokładną liczbę Polaków mieszkających poza granicami. Waha się ona ocl 12 do 16 min. Najliczniejsza jest Polonia w USA (6 min), w Niemczech (1,5 min) oraz we Francji (l min). Mniejsze grupy Polaków zamieszkują Białoruś (700 tyś.), Ukrainę (500 tyś.), Kanadę (400 tyś.), Litwę (300 tyś.). Skupiska Polaków są również w Australii, Wielkiej Brytanii, Rosji, Argentynie, Kazachstanie, Czechach oraz na Słowacji i Łotwie.

Przemysł

Rozróżnia się dwa działy przemysłu: wydobywczy i przetwórczy. Przemysł przetwórczy dzieli się na: energetyczny, metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny, drzewno-papierniczy, lekki i spożywczy. Zgodnie z obowiązującą obecnie Europejską Klasyfikacją Działalności (EKD) wprowadza się podział na trzy sekcje: górnictwo i kopalnictwo, działalność produkcyjną oraz zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę. Przemysł wydobywczy. W wydobyciu surowców energetycznych największy udział w Polsce ma górnictwo węgla kamiennego. W Zagłębiu Górnośląskim wydobywa się ok. 97% węgla. W Zagłębiu Lubelskim funkcjonuje tylko jedna kopalnia w Bogdance. Zakończono wydobycie w Zagłębiu Wałbrzyskim. Węgiel brunatny eksploatowany jest wyłącznie na potrzeby energetyki w kopalniach odkrywkowych w zagłębiach: Bełchatowskim, Konińskim i Turoszowskim. Większa część wydobywanej w Polsce ropy naftowej pochodzi z szelfu Morza Bałtyckiego (złoże w Kamieniu Pomorskim). Wzrasta wydobycie z dna Bałtyku (na północ od Rozewia). Tradycyjnym rejonem wydobycia ropy naftowej jest Podkarpacie (najwięcej ze złoża Rybaki). Tam też eksploatowany jest gaz ziemny (Lubaczów, Jarosław--Kańczuga, Uciechów). Ok. 40% gazu wydobywa się na Nizinie Południowowielkopolskiej (Rawicz, Ostrów Wielkopolski). Rudy miedzi eksploatowane są w Legnicko-Głogowskim Okręgu Przemysłowym w Polkowicach, Rudnej i Lubinie. Rudy cynku i ołowiu wydobywa się w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym w okolicach Chrzanowa i Olkusza. Otworowa kopalnia siarki, wydobywanej przez podziemny wytop, znajduje się w Jeziorku. Sól kamienna pozyskiwana jest w Kłodawie i Inowrocławiu oraz w zabytkowych już kopalniach w Bochni i Wieliczce (niewielkie wydobycie związane z zabezpieczaniem chodników). Przemysł energetyczny. W elektrowniach węglowych wytwarza się 96% energii, pozostałą część w hydroelektrowniach. Elektrownie opalane węglem kamiennym znajdują się w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, w którym powstaje 30% wytwarzanej w Polsce energii elektrycznej. Do największych należą: Rybnik (2160 MW), Jaworzno III (1200 MW), Łaziska (1040 MW). W innych częściach kraju do najważniejszych elektrowni zalicza się: Kozienice (2600 MW), Opole (2160 MW) i Dolną Odrę (1600 MW) koło Szczecina. Wśród elektrowni opalanych węglem brunatnym największe są: Bełchatów (4320 MW), Turów (2000 MW) i Pątnów (1200 MW). Do czołowych hydroelektrowni należą: Żarnowiec (716 MW), Porąbka-Żar (500 MW), Solina (136 MW), Włocłwek (160 MW) i Żydowo (150 MW). Krajowe wydobycie ropy naftowej zaspokaja jedynie ok. 2% rocznego zapotrzebowania, reszta uzupełniana jest importem z Rosji, Norwegii, Wielkiej Brytanii i Iranu. Największa rafineria (koncernu naftowego "Orlen") znajduje się w Płocku; drugą co do wielkości jest Rafineria Gdańska. Mniejsze znajdują się w Czechowicach-Dziedzicach, Trzebini, Gorlicach, Jaśle i Jedliczach. Przemysł metalurgiczny. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym huty żelaza znajdują się w Dąbrowie Górniczej (największa w Polsce Huta Katowice), Chorzowie, Zabrzu, Siemianowicach, Gliwicach i Świętochłowicach. W sąsiedztwie GOP-u znajduje się Huta im. T. Sendzimira w Krakowie (Nowa Huta) oraz huta w Częstochowie. Hutnictwo górnośląskie wytwarza prawie całą krajową produkcję surówki i ponad 80% stali. Pozostałe 20% powstaje w hutach w Ostrowcu Świętokrzyskim i Stalowej Woli, Warszawie (Lucchini-Warszawa) i Szczecinie. Huty cynku i ołowiu znajdują się w Bukownie, Miasteczku Śląskim i Katowicach--Szopienicach. Hutnictwo miedzi skupione jest (ze względu na bazę surowcową) w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym, głównie w Głogowie i Legnicy. Z odpadów poflotacyjnych odzyskuje się również srebro. Jedyna w Polsce huta aluminium znajduje się w Malińcu koło Konina. Przemysł metalowy dostarcza konstrukcji takich, jak mosty, maszty radiowe, różnorodne konstrukcje dla budownictwa (m.in. Mostostal w Krakowie, Zabrzu); odlewy (odlewnie w Nowej Dębie, Starachowicach, Myszkowie, Ozim-ku i Łodzi); różnego rodzaju łożyska (Kielce, Sosnowiec, Kraśnik, Wrocław, Bydgoszcz, Poznań, Warszawa); armatura łazienkowa (Kraków, Olesno Śląskie); opakowania metalowe (Brzesko, Radomsko) i naczynia (Olkusz). Przemysł elektromaszynowy dzieli się na wiele branż, wytwarzających różnorodne produkty. Przemysł maszynowy wytwarza urządzenia techniczne i sprzęt gospodarstwa domowego. Polska znana jest z produkcji obrabiarek (H. Cegielski w Poznaniu, Rafamet w Kuźni Raciborskiej) maszyn i urządzeń dla górnictwa (Katowice, Sosnowiec, Rybnik, Mikołów, Piotrków Trybunalski), turbin i turbozespołów (Elbląg), kotłów (Racibórz), maszyn rolniczych (Płock, Kutno) i budowlanych (Stalowa Wola, Warszawa). Najwięksi producenci samochodów to Fiat Auto Poland (Bielsko-Biała, Tychy), Daewoo (Warszawa-Żerań), Opel (Gliwice) oraz montownie: Forda w Płońsku, Yolkswagena w Poznaniu, Citroena w Nysie. Samochody dostawcze produkowane są w Lublinie (Daewoo - Lublin), Poznaniu (Volkswagen) i Nysie (Daewoo - Polonez). Autobusy wytwarzają zakłady w Sanoku (Autosan), Jelczu (Mercedes), Bolecho-wie koło Poznania (Neoplan) oraz we Wrocławiu (Volvo). Samochody ciężarowe powstają w Starachowicach (Mań), Jelczu (Mercedes), we Wrocławiu (Volvo) i Słupsku (Scania). Ciągniki rolnicze produkują zakłady "Ursus" w Warszawie, a tabor kolejowy - "Pafawag" we Wrocławiu (wieloczłonowe zespoły elektryczne, elektrowozy), w Chrzanowie (spa-linowozy), H. Cegielski w Poznaniu (wagony) oraz zakłady w Zielonej Górze, Ostrowie Wielkopolskim i Świdnicy (wa- gony towarowe). Tramwaje produkuje Konstal w Chorzowie. Przemysł stoczniowy (Stocznia Szczecińska, Gdyńska, Gdańska i Północna oraz Stocznia Marynarki Wojennej w Gdyni) pracuje niemal wyłącznie dla armatorów zagranicznych. Najważniejsze zakłady lotnicze to PZL Okęcie (samoloty szkoleniowe), PZL Mielec (samoloty rolnicze i wojskowe) i PZL Świdnik (śmigłowce). Przemysł elektrotechniczny i elektroniczny. Urządzenia telekomunikacyjne produkowane są w Warszawie, Poznaniu i Bydgoszczy. Główne zakłady sprzętu oświetleniowego to Philips w Pile i w Pabianicach. Mniejsze fabryki znajdują się w Bielsku-Białej, Katowicach i Kętrzynie. Główni producenci sprzętu gospodarstwa domowego to Zelmer w Rzeszowie (odkurzacze, sokowirówki, roboty kuchenne), Amica we Wronkach (kuchenki, lodówki, pralki), Wro-zamet we Wrocławiu (kuchenki), Męsko w Skarżysku Kamiennej (kuchenki), Polar we Wrocławiu (pralki, lodówki), Zamex w Żaganiu (zamrażarki) i Światowid w Myszkowie (pralki wirnikowe). W Polsce montuje się również pralki znanych koncernów: Boscha i Siemensa w Łodzi, Elektro-luksa w Myszkowie, Daewoo w Pruszkowie. Różnego rodzaju kable wytwarzane są w Krakowie, Ożarowie Mazowieckim, Czechowicach-Dziedzicach, Bydgoszczy i Szczecinie. W Lublinie i Ożrowie Mazowieckim produkowane są światłowody. Silniki elektryczne produkują zakłady w Cieszynie (Celma) i Bielsku Białej (Indukta). Największym producentem akumulatorów i baterii jest zakład w Gnieźnie (Philips, Matsushita). W przemyśle elektronicznym dominuje produkcja telewizorów: Fńińps w Kwidzynie (ta&że magnetowicfy i ocf-twarzacze CD), Proelko w Pruszczu Gdańskim, Daewoo w Pruszkowie, Curtis w Mławie. W Piasecznie wytwarzane są kineskopy (Thomson-Polkolor). Radioodbiorniki produkuje Diora w Dzierżoniowie oraz Radmor w Gdyni (również sprzęt nawigacyjny). Głównymi producentami komputerów są: Optimus (Nowy Sącz), JTT Computer (Wrocław) i Inwar (Sieradz). Przemysł chemiczny. Przemysł związków nieorganicznych i nawozów sztucznych produkuje m.in. kwas siarkowy (Police, Tarnobrzeg, Gdańsk, Toruń), sodę, sól warzoną (Janikowo, Inowrocław), chlor (Bydgoszcz), nawozy azotowe (Puławy, Włocławek, Kędzierzyn-Koźle, Tarnów) i fosforowe (Police, Tarnobrzeg), farby i lakiery (Dębica, Cieszyn, Włocławek), farmaceutyki (Warszawa, Starogard Gdański, Kraków, Kutno, Poznań, Jelenia Góra, Rzeszów); proszki do prania (Unilever w Bydgoszczy, Henkel w Raciborzu, Benckiser w Nowym Dworze Mazowieckim, Cus-sons w Warszawie), szampony, pasty do zębów, mydła (Procter & Gamble w Warszawie); włókna chemiczne (Gorzów Wielkopolski, Toruń, Tomaszów Mazowiecki), opony (Dębica i Olsztyn), uszczelki, węże, taśmy do taśmociągów, obuwie gumowe, paski klinowe, osłony, wyroby dla szpitali i wiele innych (Sanok, Grudziądz, Bydgoszcz). Zakłady przemysłu mineralnego zlokalizowane są przy złożach surowca. Najważniejszą gałęzią jest produkcja materiałów budowlanych, zwłaszcza cementu i gipsu. Do największych cementowni należą: Górażdże w Choruli, Ożarów, Strzelce Opolskie, Chełm, Małogoszcz, Nowiny, Wierz-bica oraz Warta w Działoszynie. Niektóre z nich produkują również wapno palone. Głównym producentem gipsu jest kombinat "Dolina Nidy" w Gackach. Rosnący dział materiałów budowlanych to kleje do glazury (Atlas w Łodzi, Bydgoszczy i Piotrkowie Trybunalskim; Henkel w Stąpor-kowie). Wyroby kamionkowe produkowane są w Bolesławcu i Suchedniowie; ceramika łazienkowa w Kole, Wrocławiu i Krasnymstawie; płytki ceramiczne w Opocznie, Przysu-sze, Stąporkowie i Tubądzinie, porcelana stołowa i ozdobna w Ćmielowie, Włocławku i Wałbrzychu. Największe huty szkła okiennego znajdują się w Sandomierzu (z udziałem brytyjskiego koncernu Pilkington San-doglass) oraz Strzemieszycach koło Dąbrowy Górniczej (francuski koncern Saint Gobain). Huta Jarosław jest wytwórcą szkła opakowaniowego. Znaczącymi ośrodkami przemysłu Bumar-Łabędy szklarskiego są: Jaroszowiec (szkło okienne, gospodarcze); Szklarska Poręba, Stronie Śląskie (kryształy), Wałbrzych, Piotrków Trybunalski (szkło techniczne i opakowaniowe), ' Krosno (szkło techniczne i opakowaniowe, włókna szkla ne, światłowody), Pieńsk (słoje) i Częstochowa (opakowa nia leków i kosmetyków). Przemysł drzewno-papierniczy. Największymi producentami płyt pilśniowych są zakłady w Koniecpolu, Czarnkowie, Przemyślu i Krośnie Odrzańskim. Znaczące zakłady płyt wiórowych to: Polspan-Kronospan w Szczecinku oraz Prospan w Wieruszowie. Przemysł drzewny wytwarza również stolarkę budowlaną i meble. Największe fabryki okien i drzwi znajdują się w Sokółce, Włoszczowej, Gnieźnie, Gorzowie Wielkopolskim i Wołominie. W produkcji mebli (na rynek krajowy i eksport) liczą się zakłady w Gościnie, Nowym, Czersku, Swarzędzu, Jarocinie, Słupsku, Ostrowi Mazowieckiej, Obornikach, Wolsztynie (meble kuchenne) oraz Radomsku (meble gięte). W przemyśle meblarskim istotny jest udział koncernów zagranicznych - Ikea, Alno, Klose. Największe zakłady celulozowo-papiernicze znajdują się w Świeciu, Kwidzynie, Kluczach, Ostrołęce i Szczecinie. Głównym inwestorem zagranicznym w tej branży jest koncern International Paper (Kwidzyn - produkcja papieru, Klucze - chusteczek higienicznych, papieru toaletowego Rafinerio ropy naftowe/ itp ) W Polsce działają cztery fabryki zapałek: w Często- w Gdańsku


Wody

Niemal cała Polska leży w zlewisku Morza Bałtyckiego, w dorzeczu Wisły (54% powierzchni kraju), Odry (33,9%) oraz rzek wpadających bezpośrednio do morza, których dorzecza znajdują się na Pobrzeżu Południowobałtyckim, Wschodniobałtyckim, Pojezierzu Mazurskim i Podlasiu. Niewielkie fragmenty południowej Polski (0,2% powierzchni) odwadniane są do Morza Czarnego poprzez Orawę (dorzecze Dunaju) i Strwiąż (dorzecze Dniestru) oraz do Morza Północnego (0,1%) przez dopływy Łaby. Źródła najdłuższej rzeki, Wisły (1047,5 km), znajdują się na Baraniej Górze w Beskidzie Śląskim (1106 m n.p.m.). W górnym biegu jest ona potokiem górskim, w Kotlinie Oświęcimskiej spadek gwałtownie maleje, nadając jej cechy rzeki nizinnej. Średni przepływ Wisły w Krakowie wynosi 90 mVs. W lipcu 1970 roku wyniósł 2600 mVs, a w lipcu 1997 roku - 2000 mYs. W środkowym biegu szerokość koryta to 600-1000 m, a przepływ 600 mVs. W ujściowym odcinku rzeka pokonuje obszar deltowy - Żuławy Wiślane, gdzie rozdziela się na boczne odnogi: Leniwkę, Szkarpawę i Nogat, które obecnie odcięte są śluzami od rzeki głównej. Do morza Wisła uchodzi sztucznym przekopem przez Mierzeję Wiślaną, wybudowanym w 1895 roku. W pobliżu ujścia do Bałtyku, w Świbnie, przepływ wynosi 1100 m3/s. Charakter naturalnej rzeki Wisła traci w Krakowie, gdzie wybudowano stopnie wodne (Łączany, Kościuszko, Dąbie i Przywóz), mające być elementem kaskady górnej Wisły. W dolnym odcinku rzeki postawiono zaporę we Włocławku, która piętrzy wody Jeziora Włocławskiego sięgającego aż po Płock. Zapora ta miała wchodzić w skład planowanej kaskady dolnej Wisły. Poniżej zbiornika zachodzi obecnie intensywna erozja, będąca zagrożeniem dla stopnia wodnego, dlatego planuje się budowę kolejnego stopnia w Nieszawie. Całkowita długość Odry wynosi 854 km, a w granicach Polski 742 km. Rzeka ta wypływa z Gór Oderskich (634 m n.p.m.). W Bramie Morawskiej gwałtownie maleje jej spadek - rzeka zmienia charakter z górskiego na nizinny. W tym miejscu przepływ wynosi 50 mVs. W lipcu 1997 roku, w czasie powodzi, zwiększył się do 820 m3/s. Przed ujściem Warty przepływ wynosi 280 m3/s. W okolicach Cedyni rzeka rozdziela się na dwa ramiona, z których główne - zachodnie - wpada do Zalewu Szczecińskiego, a wschodnie - Regalica, przepływa przez deltowe jezioro Dąbie. Przy ujściu do Bałtyku, w Roztoce Odrzańskiej przepływ wynosi 575 m3/s. Od Koźla po Brzeg Dolny Odra jest skanalizowana. Na długości 186 km znajdują się tam 22 stopnie wodne. W przeciwieństwie do Wisły ma ona tylko jeden znaczący dopływ - Wartę, oraz mniejsze dorzecze. Od Koźla rzeka jest żeglowna i stanowi szlak wodny długości 734 km łączący Śląsk z Bałtykiem. W Polsce jest 9296 jezior, zajmujących 316,9 tyś. ha (1% powierzchni kraju). Zgrupowane są one na Pojezierzach Połuclniowopomorskim i Wschodniopomorskim, Polesiu (na Równinie Łęczyńsko-Włodawskiej) oraz w Tatrach. Najwięcej jezior jest na Pojezierzu Pomorskim. Jeziora o największej powierzchni, mające również największy udział w ogólnej powierzchni regionu, znajdują się na Pojezierzu Mazurskim, głównie w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Największe są: Śniardwy (113,8 km2), Mamry (104,4 km2), Łebsko (71,4 km2). Najgłębsze: Hańcza (108,5 m), Drawsko (79,7 m), Wielki Staw (79,3), Czarny Staw pod Rysami (76,4 m), Wigry (73 m). Najdłuższym jeziorem jest Jeziorak (30 km). Geneza większości polskich jezior wiąże się z działalnością lądolodu. W zasięgu zlodowacenia północnopolskie-go znajduje się ok. 8 tyś. jezior o powierzchni większej od l ha. W polskiej części Tatr są 43 jeziora polodowcowe, z których 11 ma powierzchnię większą od l ha. Jeziora rynnowe (Jeziorak, Hańcza, Raduńskie, Charzykowskie, Drawskie, Wdzydze, Mikołajskie, Gopło) są bardzo głębokie, mają wydłużony kształt, strome brzegi i niewyrówna-ne dno. Jeziora wytopiskowe (Mamry, Śniardwy, Dargin, Niegocin) mają dużą powierzchnię, nie są głębokie, mają urozmaiconą linię brzegową i płaskie brzegi. Są również wśród nich owalne, małe i płytkie jeziorka nazywane oczkami polodowcowymi. W Tatrach znajdują się jeziora cyrkowe nazywane również karowymi (Morskie Oko, Wielki Staw, Czarny Staw pod Rysami, Czarny Staw Gąsienicowy). Na Pobrzeżu Południo-wobałtyckim występują jeziora przybrzeżne (Jamno, Bukowo, Kopań, Wieko, Gardno, Łebsko, Sarbsko). Na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim są jeziora krasowe. Ponieważ zasilają je wody podziemne, cechują się dużą przezroczystością wody. W międzyrzeczu Warty i Noteci, w zagłębieniach pomiędzy wydmami, powstały płytkie jeziora śródwydmowe o wydłużonym kształcie. Osobliwością są jeziora osuwiskowe (w obrębie osuwisk), np. Dusztayń-skie Stawki w rezerwacie Zwiezło na zachodnich stokach Chryszczatej. W dolinach rzek występują jeziora zakolowe, będące odciętymi meandrami. W deltach rzecznych powstają jeziora deltowe (Drużno, Dąbie). Największe bagna i mokradła leżą w północnej Polsce, na Wybrzeżu Słowińskim (Karwieńskie Błoto, Bielawskie Błota) w pradolinie Redy-Łeby, na Wybrzeżu Kaszubskim, na Podlasiu (w Kotlinie Biebrzańskiej) Nizinie Północno-mazowieckiej i Polesiu Lubelskim, w Dolinie Dolnej Odry, w pradolinach (Toruńsko-Eberswaldzkiej, w Dolinie Środkowej Noteci i Kotlinie Gorzowskiej, Warszawsko-Berliń-skiej). Są też na Podhalu i w Karkonoszach.


Świat roślinny

Flora Polski, ukształtowana w wyniku długotrwałych przemian, gł. klim., w plejstocenie i okresie polodowcowym, należy do środkowoeur. prowincji lasów liściastych i mieszanych; obejmuje m.in. ponad 2300 gat. roślin naczyniowych, ok. 600 gat. mchów, 250 gat. wątrobowców, 1600 gat. porostów; granice zasięgów ok. 60% gat. roślin naczyniowych przebiegają poza Polską (gat. przechodnie), ok. 40% — przez terytorium Polski (m.in. jodła, cis, buk), nieliczne gat. są endemitami (np. modrzew pol., złocień Zawadzkiego). Większość gat. roślin naczyniowych to element holarktyczny, typowy dla różnych regionów geogr.: gat. euroazjat.-północnoamer. (np. brusznica), ark.-borealne (np. brzoza karłowata), środkowoeur. (liczne, np. jodła, buk), zachodnioeur. (np. wrzosiec), czarnomor.-podolskie i węg. (np. miłek wiosenny, wiśnia karłowata); niewielki natomiast jest udział gat. śródziemnomor. (np. szyplin) oraz irano-turańskich (np. ostnica włosowata); niektóre to gat. reliktowe (z dawnych epok), np. ostróżka tatrzańska (trzeciorzęd), brzoza karłowata (zlodowacenie bałtyckie), różanecznik żółty (relikt stepowy). W pierwotnym krajobrazie Polski dominowały lasy, które obecnie zajmują tylko 27,9% (1994) pow. i mają skład gatunkowy przeważnie zmieniony, a ponad 50% pow. zajmują pola uprawne (reszta — łąki, nieużytki i in.); do największych kompleksów leśnych należą: Bory Dolnośląskie (ponad 1500 km2), Puszcza Białowieska (w Polsce ok. 580 km2), Puszcza Solska (1240 km2), Bory Tucholskie (ok. 1200 km2), Puszcza Augustowska (1140 km2) i Puszcza Knyszyńska (839 km2); najpospolitszymi zbiorowiskami leśnymi są bory iglaste i lasy mieszane, a na siedliskach zasobniejszych — wielogatunkowe lasy liściaste, gł. dębowo-grabowe (grądy) i bukowe, na podmokłych — olsy i łęgi; łąki w większości są zbiorowiskami sztucznymi, powstałymi gł. na miejscu wyciętych lasów. Zespoły o zachowanym pierwotnym charakterze roślinności są chronione jako parki nar. (np. Białowieski Park Nar.) i krajobrazowe lub rezerwaty przyrody; zabytkowe drzewa (np. najstarszy dąb Chrobry w Piotrowicach w woj. lubuskim, największy — dąb Jana Bażyńskiego w Kadynach w woj. warmińsko-mazurskim), ich skupienia (np. aleja lipowa pod Dęblinem, aleja topolowa pod Puławami) i in. obiekty (np. największy głaz narzutowy Trzygław, zw. Tychowskim Głazem w Tychowie w woj.zachodniopomor.) — jako pomniki przyrody.

Świat zwierzęcy

W miocenie (22,5–5 mln lat temu) ziemie Polski były już lądem, a fauna wyraźnie nawiązywała do współczesnej. Klimat i fauna Polski były wówczas podobne do swych odpowiedników z dzisiejszej równikowej Afryki lub Azji. W okolicach dzisiejszego Opola znaleziono szczątki m.in. małp (gibon), 2–3 gat. nosorożców, tapira, mastodonta, koło Bełchatowa zaś — szczątki wielkich nietoperzy owocożernych. W okresie pliocenu (5–1,8 mln lat temu) klimat przypominał raczej klimat Afryki Pn.; koło Działoszyna (na terenie osady Węże) odkryto szczątki m.in. jeżozwierza, nosorożca, przodka konia — hipariona i tygrysa szablastozębnego. W plejstocenie (1,8 mln–11 tys. lat temu) następowały na przemian okresy zlodowaceń z fauną zimnolubną i międzylodowcowe z fauną ciepłolubną. Najlepiej poznana fauna ostatniego zlodowacenia obejmowała zwierzęta: obecnie wymarłe, jak np.: mamut, nosorożec włochaty, żubr pierwotny, jeleń olbrzymi, lew jaskiniowy, hiena jaskiniowa, niedźwiedź jaskiniowy; żyjące dzisiaj w Arktyce, jak np.: piżmowół, renifer, lis polarny (piesiec), bielak, lemingi; żyjące dzisiaj na stepach Eurazji, jak np.: suhak, szczekuszki oraz chomik i susły, które dziś można spotkać także na polach uprawnych pd.-wschodniej Polski; gat. żyjące do dzisiaj, jak np.: lis pospolity, wilk, ryś, niedźwiedź brunatny.
We współcz. faunie Polski gatunki, które przetrwały na obszarach objętych zlodowaceniem, są wyjątkami. Ogromna większość przeżyła w swych ostojach na pd. i przybyła tu po ustąpieniu lodowca. Ponieważ Alpy i Karpaty stanowiły trudną do przebycia barierę, zwierzęta przybywały z dwóch stron, z ostoi wsch. lub zachodnich. W wielu przypadkach spotkały się one na ziemiach Polski już jako odrębne gatunki. Mamy więc po 2 gat. słowików: szary — wschodni, i rdzawy — zachodni, pełzaczy: leśny — wschodni, i ogrodowy — zachodni, jeże — wschodni i zachodni. Nasza wrona, zw. siwą, jest podgat. wsch., w Europie Zach., za Łabą, zastępuje ją czarnowron.
Ze względu na bardzo krótki (w skali geol. i ewol.) czas zasiedlenia brak na nizinach ziem Polski endemitów, większość zaś stanowią zwierzęta rozprzestrzeniające się łatwo i szybko, rozmieszczone w zasadzie od O. Atlantyckiego do Uralu, jak: lin i karp, ropucha szara, padalec i zaskroniec, zięba, kaczka krzyżówka i jastrząb, wiewiórka pospolita, zając szarak, sarna i jeleń szlachetny. Są one typowe dla strefy lasów liściastych i mieszanych. Tak samo powszechne były: orzeł przedni, głuszec, żubr, żbik, ryś czy niedźwiedź brunatny; dziś niemal doszczętnie wytępione zachowały się w nielicznych parkach nar. i rezerwatach. W podobnym stopniu zostały wytępione bóbr, kruk, kormoran czarny i łabędź niemy, ale w ich przypadku ścisła ochrona (w przypadku bobra również wypuszczanie zwierząt rozmnożonych w niewoli) sprawiła, że pod koniec XX w. stały się one miejscami wręcz liczne.
Przejściowość charakteru warunków klim. w Polsce jest przyczyną ciekawych odrębności wsch. regionów kraju. Na obszarach pn.-wsch. (Mazury, Suwalszczyzna, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Białowieska) spotyka się zwierzęta charakterystyczne dla tundry i tajgi, jak np.: puszczyki — uralski i mszarny, zając bielak, łoś. Na pd.-wsch. spotyka się zwierzęta nawiązujące do fauny stepów czarnomor., jak np.: chomik, suseł perełkowaty, tchórz stepowy czy bardziej ogólnie — do fauny pd. i wsch., jak np.: żołna, pustułeczka, wąż Eskulapa, winniczek białawy ( Helix lutescens). Charakterystyczne zwierzęta naszych gór: olbrzymi nagi ślimak — pomrów błękitny (Bielzia caerulans), przeźrotki Eucobresia i Semilimax i wiele innych ślimaków, niepylak apollo, nadobnica alpejska i wiele innych owadów, traszka górska, salamandra plamista, drozd obrożny, pliszka górska, pluszcz. Najbogatsze pod względem faunistycznym są Pieniny i Tatry. W Tatrach żyją ponadto zwierzęta wysokogórskie: kozica, świstak, pomurnik, płochacz halny. Szczególną grupę stanowią gatunki żyjące na pn. kraju (Mazury, Suwalszczyzna) i w górach, jak np. krzyżodziób świerkowy, orzechówka.
Wiele zwierząt jest związanych z krajobrazem zmienionym przez człowieka. Łąki są terenem lęgowym ptactwa: czajki, bekasów, brodźców, rycyka i — bardzo już rzadkiego — bataliona. Na polach uprawnych żyją myszy i norniki (zwł. polnik), a także chomik. Z polnych ptaków utrzymała się kuropatwa, przepiórka stała się b. rzadka, drop zaś wyginął 1981–85. Wśród zabudowań wsi i miast żyją mysz domowa, wróbel domowy i jerzyk, a jeśli powietrze jest czyste — również jaskółki. Niektóre gat. b. niedawno zmieniły obyczaje, zbliżając się do siedzib ludzkich. Typowe ptaki leśne zasiedliły nasze miasta, szpak uczynił to na przeł. XIX i XX w., w poł. XX w. kos, nieco później sroka. Podobne tendencje przejawia gołąb grzywacz, pustułka, wrona. W 1943 dotarła do Polski sierpówka, która od ok. 1920 rozprzestrzeniała się z eur. części Turcji coraz bardziej na pn.-zach., wszędzie jednak osiedlając się tylko w miastach.
Wiele gat. zwierząt znalazło się w Polsce w wyniku działań ludzkich. Stonkę ziemniaczaną zawleczono z Ameryki Pn. do Europy w 2 poł. XIX w., początkowo była skutecznie tępiona w różnych miejscach jej występowania (w Polsce ok. 1880), jednak od ok. 1920 na stałe zadomowiła się we Francji, a od ok. 1944–46 — w Polsce. Uciekinierzy z ferm zwierząt futerkowych to piżmak, norka amer. i jenot; 2 ostatnie są podejrzewane o wyrządzanie szkód m.in. wśród ptactwa łownego. Gatunki sprawdzone i zaaklimatyzowane przez myśliwych jako zwierzyna łowna to bażant, muflon (w Sudetach, G. Świętokrzyskich), daniel, jeleń wschodni.
W wodach słodkich żyją ssaki: rzęsorek i wydra, oraz b. liczne gat. ptaków: perkozy, kaczki, mewy (pojawiają się coraz liczniej znad M. Bałtyckiego mewy pospolita i srebrzysta). Najpospolitsze gat. ptaków to łyska, perkoz dwuczuby i kaczka krzyżówka. Gdy rzeki Polski nie były jeszcze zatrute, żył w Wiśle jesiotr, a w górnym biegu jej dopływów — pstrąg potokowy, łosoś, troć, lipień. Typowe ryby wód jeszcze czystych to: ukleja, płoć, leszcz, lin, karp, okoń, szczupak, węgorz; odporny na zanieczyszczenia jest karaś, a ostatnio okazał się także sum; w czystych i głębokich, dobrze natlenionych jeziorach — sandacz, sieja, sielawa.
Fauna lądowa Polski jest dość uboga, znacznie uboższa od fauny krajów eur. leżących na pd. od Alp i Karpat; obejmuje 85 gat. ssaków, 220 gat. ptaków gniazdujących, 8 gat. gadów, 17 gat. płazów, 55 gat. ryb. Dla porównania — liczbę gat. motyli szacuje się na ok. 3000, chrząszczy — na 7000, wszystkich pajęczaków łącznie — na 1400.
M. Bałtyckie jest bardzo ubogie w faunę z powodu zbyt niskiego zasolenia wody, u naszych brzegów np. 0,7%, pięciokrotnie niższe od typowego zasolenia oceanów. Brak w nim typowych mor. grup, jak np. szkarłupni czy głowonogów, a ślimaków i małżów żyje zaledwie po kilka gat. oraz tylko jeden pospolity gat. meduzy. Małże i meduza mają w M. Bałtyckim rozmiary liniowe dwukrotnie mniejsze od swoich odpowiedników żyjących w M. Północnym. Pospolity jest relikt z okresu lodowcowego, skorupiak podobny do stonogi — podwój wielki. Poławiane są: dorsz, śledź, szprot, kilka gat. fląder, łosoś i węgorz. Sporadycznie pojawiają się foki: szara,
pospolita i obrączkowana (nerpa) oraz morświn. Wyjątkowo obserwowano pojedyncze okazy niektórych gat. wielorybów i delfinów, np. długopłetwiec był wyrzucony przez morze koło ujścia Dziwny 12 maja 1620, innego zaś złowiono (i wypuszczono) 6 lutego 1979. Tomasz Umiński (Świat zwierzęcy).