I Wojna Światowa

Walki na Bałkanach



W początkach XX wieku dwa wielkie mocarstwa wielonarodowe chyliły się ku upadkowi. Były to Rosja, Niemcy. Jednakże i Turcja stała na krawędzi upadku, podtrzymywana przy życiu jedynie przez Europejczyków, którzy widzieli w niej dobry liczne zyski materialne. Struktura Turcji opierała się na absolutnej władzy sułtana i ortodoksyjnej religii muzułmańskiej. W Imperium Osmański zaczęła jednak rodzić się opozycja, w skład której wchodzili głównie młodzi oficerowi, którzy zdobyli wykształcenie na Zachodzie. Stanęli oni na czele ruchu młodotureckiego, który w 1908 roku zbuntował się przeciwko sułtanowi, który został obalony w rok później. Wprowadzony przez rewolucjonistów system republikański nie spotkał się z poparciem społeczeństwa, dlatego też dość szybko przerodził się w dyktaturę wojskową. Turcja zaczęła tracić swoje tereny. Najpierw utraciła ziemie w Afryce na rzecz Francji (Tunezja) i Wielkiej Brytanii (Egipt). Próby modernizacji kraju przez rewolucjonistów nie powstrzymały dalszych strat. W 1911 Włosi opanowali Libię. Rozpad imperium zaczął się jednak dużo wcześniej. Po udanym powstaniu przeciwko Turkom powstało w 1830 roku Niepodległe Królestwo Grecji. Europejskie imperium Turcji zostało jednak poważniej zmniejszone na mocy postanowień kongresu berlińskiego z 1878 roku, kiedy to przyznano niepodległość: Rumunii, Serbii, Czarnogórze i Bułgarii. Nowopowstałe państwa zaczęły z sobą toczyć konflikty, w które ingerowała cała Europa. Tereny Bałkan bowiem znajdowały się na pograniczu wpływów Rosji i Austro-Węgier i każde państwo chciało uzyskać protekcję nad tymi ziemiami. Liczne konflikty były spowodowane walkami terytorialnymi, których podłożem były głównie przynależności etniczne i religijne.



Na Bałkanach nakładały się więc różne niebezpieczeństw: rozpad Imperium Osmańskiego, walki narodowowyzwoleńcze, sprzeczności między nowymi państwami bałkańskimi, konflikt Rosji z Austrią, jak i spory narodowościowe wewnątrz monarchii habsburskiej. Wielka Wojna zbliżała się wielkimi krokami, a na Bałkanach już się toczyła. Korzystając z uwikłania się w 1911 roku Turcji w konflikt z Włochami (po tym jak te zajęły Libię) państwa bałkańskie (Grecja, Serbia, Bułgaria, Czarnogóra) utworzyły w 1912 roku Ligę Bałkańska. Oficjalnie jej celem miała być walka o lepsze traktowanie chrześcijan w Macedonii, w rzeczywistości zaś chodziło o zaspokojenie roszczeń terytorialnych. W trakcie I wojny bałkańskiej (1912-13) wojska Ligi opanowały do października 19121 roku opanowały cały obszar Turcji europejskiej z wyjątkiem Konstantynopola. Do pertraktacji pokojowych w Londynie włączyła się dyplomacja europejska. Na mocy traktatu podpisanego 31 maja 1913 roku zmieniła się polityczna mapa Bałkanów, przy czym największe korzyści odniosła Bułgaria. Tuż po zakończeniu wojny z Turcja, wśród dotychczasowych sojuszników odżyły dawne zatargi. Bułgaria, aby ubiec rywali, uderzyła na Serbię i Grecję wywołując tzw. II wojnę bałkańską (1913). Napadnięte państwa otrzymały pomoc ze strony sąsiadów, co doprowadziło do klęski Bułgarii i podpisania 10 sierpnia 1913 roku traktatu w Bukareszcie, który regulował nowe podziały terytorialne. Bułgaria została pozbawiona znacznej części terenów. W wyniku konfliktu niepodległość odzyskała Albania. Konflikt ten nie zakończył jednak sporów. Bardzo duże ambicje zyskała Seria, której ludność po wojnie wzrosła z 3 do 4,5 mln mieszkańców. Następna wojna bałkańska przerodziła się już w wielką wojnę światową.



Kształtowanie się bloków



I wojna światowa był to pierwszy konflikt zbrojny w skali światowej, burzący układ stosunków politycznych po kongresie wiedeńskim (1814-1815). W wojnie wzięły udział 2 bloki: Trójprzymierze i Trójporozumienie.



20 maja 1882 z inicjatywy kanclerza II Rzeszy Otto von Bismarcka podpisano tajny sojusz polityczno-wojskowy pomiędzy Niemcami, Austro-Węgrami i Włochami. Przewidywał on pomoc sojuszników w razie niesprowokowanego ataku Francji lub Rosji na któregokolwiek z sygnatariuszy. Układ był odnawiany w 1887, 1892, 1902, 1912. Jednakże Włochy były sojusznikiem niepewnym. Nie tylko w 1902 podpisały porozumienie z Francją co do podziału wpływów w Afryce, ale również patrzyły niechętnie na Austro-Węgry, które ograniczały je w polityce w regionie Adriatyku. Bismarckowi nie udało się wciągnąć do sojuszu Rosji, której kontaktów pokojowych z Francją najbardziej się obawiał. Uniemożliwił mu to spór rosyjsko-austriacki na Bałkanach. Oziębienie stosunków Berlina z Petersburgiem chciała wykorzystać Francja. Początkiem procesu pokojowego, który zaowocował powstaniem Ententy (Trójporozumienie) było zawarcie 17 sierpnia 1892 rosyjsko-francuskiej konwencji wojskowej, która przewidywała użycie rosyjskich sił zbrojnych przeciwko Niemcom w sile co najmniej 700 tys. żołnierzy, jeżeli Francja zostanie zaatakowana przez Niemcy lub Włochy poparte przez Niemcy. Natomiast jeśli Rosję zaatakują Niemcy lub Austria poparta przez Niemcy, Francja zobowiązuje się wystawić 1mln 300 tys. żołnierzy przeciw Niemcom. Podpisy szefów sztabów nie były poparte umową międzypaństwową, co stało się dopiero faktem w dniach 27 grudnia 1893 i 4 stycznia 1894 poprzez wymianę listów pomiędzy ministrami spraw zagranicznych. Bezpośrednią przyczyną zbliżenia francusko-rosyjskiego było zamknięcie rynku niemieckiego dla rosyjskich płodów rolnych. Kolejnym krokiem w procesie formowania Trójporozumienia było zawarcie układu francusko-brytyjskiego 8 kwietnia 1904 zwanego Entente Cordiale (serdeczne porozumienie). Jednakże zanim doszło do sojuszu Wielka Brytania miała duży dylemat z obraniem kierunku swojej polityki. W 1902 roku zawarła ona sojusz z Japonią, co było ostrzeżeniem dla Petersburga, Berlina i Paryża. Incydent w Faszodzie, który niemalże doprowadził do wojny francusko-brytyjskiej, uzmysłowił Francji, iż osiągnęła ona granice swoich posiadłości kolonialnych. W 1898 roku wybuchł brytyjsko-francuski konflikt kolonialny, którego początkiem było zajęcie 10 lipca 1898 Faszody (niewielkiej osady nad Nilem Białym) przez francuskiego kapitana Marchanda, który wywiesił tam francuską flagę. 18 września przypłynął do Faszody generał brytyjski H.H. Kitchener z żądaniem usunięcia francuskich barw. Ponieważ Francja nie była przygotowana do wojny, musiała ustąpić Brytyjczykom. Plan zbudowania francuskiego imperium wszerz Afryki nie powiódł się. Paryż postanowił pójść na ugodę z Londynem. Rezultatem tej polityki było właśnie podpisanie "serdecznego porozumienia". Na jego mocy doszło do rozgraniczenia stref wpływów obu mocarstw na obszarze Afryki. Francja w zamian za rezygnację ze swoich praw do Egiptu na rzecz Wielkiej Brytanii uzyskała wolną rękę w Maroku. Uzgodniono także drobniejsze kwestie sporne na obszarze Syjamu, Nowej Fundlandii, Senegambii, Madagaskaru i Nigru. Tajne artykuły konwencji przewidywały przekazanie pasa wybrzeża marokańskiego w strefę zależności Hiszpanii. Zgodnie z układem, Francja zaczęła opanowywać Maroko, gdzie znajdowały się kolonie niemieckie. Berlin postanowił ingerować, mając nadzieję, iż konflikt ten przyczyni się do rozpadu sojuszu brytyjsko-francuskiego. W 1905 cesarz Wilhelm II przybył do Tangeru na czele cesarskiej flotylli i zapewnił rząd Maroka o poparciu ze strony Niemiec. Był to początek tzw. kryzysu marokańskiego. Zaskoczona Francja nie mogła liczyć na poparcie sojuszników. Wbrew nadziejom Niemiec, zwołana przez nich w 1906 roku konferencja międzynarodowa w Algerciras w Maroku uznała ten kraj za strefę wpływów Francji i Hiszpanii. Anglia natomiast, świadoma tego, że upokorzenie Francji leży wyłącznie w interesie Niemiec, podjęła jeszcze ściślejszą współpracę z Francją. W 1911 Niemcy próbowały powtórzyć ten sam scenariusz, jednakże tym razem zakończyło się na groźbie wojny postawionej Berlinowi przez Londyn. W efekcie Niemcy zmuszone zostały do podpisania z Francją porozumienia, na mocy którego uznały prawa Francji do Maroka otrzymując w zamian część francuskiego Konga. Trzecim etapem powstawania Ententy było zawarcie 31 sierpnia 1907 układów rosyjsko - angielskich, które dotyczyły wyłącznie spraw Azji Środkowej tj. Afganistanu, Persji, Tybetu. Umowa ta była, tak jak i francusko-angielska z 1904, jedynie porozumieniem co do usunięcia sprzeczności interesów w Azji Środkowej. W ten sposób stanęły naprzeciwko siebie dwa bloki polityczno-militarne: Trójprzymierze i Trójporozumienie. Doprowadziło to do wybuchu I wojny światowej. W czasie trwania wojny do sojuszu przystąpiły inne państwa i wszystkie były określane mianem Ententy.



Wybuch wojny



Pretekstem do wybuchu wojny było zabójstwo austriackiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żony w Sarajewie 28 czerwca 1914. Zamachowcem był młody serbski nacjonalista Gawriło Princip, działający w porozumieniu z serbską organizacją terrorystyczną "Czarna Ręka" z siedzibą w Belgradzie. Na tej podstawie Austria oskarżyła Serbię o wspieranie terroryzmu i uczyniła ją współwinną zamachu. Postanowiono Serbii surowe ultimatum, które zgodziła się przyjąć, z wyjątkiem utraty suwerenności. Austria uznała to za niewystarczające i 28 lipca wypowiedziała Serbii wojnę. W Rosji rozpoczęto mobilizację. W odpowiedzi na to Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 sierpnia) i jej sojuszniczce Francji (3 sierpnia). Po ataku niemieckim na neutralną Belgię (4 sierpnia) do wojny włączyła się Wielka Brytania. 6 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji.



Front zachodni:



Głównym obszarem działań w tym konflikcie był front zachodni: armie niemieckie, realizując tzw. plan Schlieffena, po zaciętych walkach we Flandrii dotarły nad rzekę Marnę we Francji. Plan Schlieffena, był to strategiczny plan wojny na dwa fronty opracowany przez szefa niemieckiego sztabu generalnego generała Schlieffena. Zakładał on atak na Francję od północnego wschodu poprzez nieumocnioną granicę z Belgią, a po szybkim pokonaniu armii francuskiej zwrócenie wszystkich sił przeciw Rosji. Stoczona nad Marną bitwa w dniach od 5 do 12 września z wojskami francuskimi dowodzonymi przez generała Josepha Joffre'a, doprowadziła do odparcia agresora na linię rzeki Aisne. Uratowało to Paryż i załamało plan Schlieffena. Niepowodzenie wojny błyskawicznej wynikało z:
-źle przewidzianego oporu Belgów, który okazał się większy i bardziej długotrwały,
-osłabienia siły wojsk generała Helmutha von Moltke, przerzucając część wojsk na front wschodni, ponieważ Rosja zaatakowała nie czekając na pełną mobilizację,
-pojawienia się na froncie zachodnim brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego.



W październiku 1914 sztabowcy niemieccy opracowali plan odcięcia Francji od Anglii przez zdobycie Flandrii. Bitwa flandryjska (m.in. walki pod Ypres w 1915) okazała się jednak fiaskiem. Działania militarne zaczęły przybierać charakter wojny pozycyjnej. Niepowodzeniem zakończyła się również niemiecka próba zdobycia Verdun w 1916. W odpowiedzi alianci przeprowadzili w czerwcu 1916 ofensywę nad Sommą, podczas której po raz pierwszy użyto czołgów przez Wielką Brytanię. Wielkie znaczenie dla wyniku wojny miało przystąpienie do niej 6 kwietnia 1917, po stronie Ententy, USA. W kwietniu i maju 1917 sojusznicy przeprowadzili akcje zaczepne w rejonie Arras. Straty i niepowodzenia spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii francuskiej, opanowany przez generała Ph.H. Ptaina. Ostateczna niemiecka próba wygrania wojny została podjęta w marcu 1918. Po przejęciu inicjatywy przez aliantów (lipiec 1918) wojska austro-węgierskie znalazły się w rozsypce, a rewolucja listopadowa w Niemczech 1918 zmusiła dowództwo niemieckie do zaprzestania działań zbrojnych i podpisanie rozejmu w Compiegne 11 listopada 1918.
Front wschodni:
Wojna na froncie wschodnim miała charakter manewrowy. Rosyjskie uderzenie, które miało miejsce na przełomie lata i jesieni 1914 w kierunku na Prusy Wschodnie (bitwy pod Tannenbergiem i nad jeziorami mazurskimi) nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, natomiast atak w kierunku południowo-zachodnim przesunął wojska rosyjskie na Podkarpacie. Niedokończona mobilizacja objawiała się dość słabą armią ze strony Rosji. Ponadto niemiecka armia pod dowództwem generała Paula von Hindenburga i Ericha Ludendorffa wzmocniona została posiłkami z frontu zachodniego. W następnym roku połączona ofensywa armii niemieckiej i austro-węgierskiej, rozpoczęta przełamaniem frontu w okolicach Gorlic 4 maja 1915 roku, ustanowiła linię frontu od Zatoki Ryskiej przez Pińsk po Tarnopol. W czerwcu 1916 ruszyło wielkie natarcie rosyjskie (tzw. ofensywa Brusiłowa), które po początkowych sukcesach zostało powstrzymane. Przegrupowanie armii rosyjskiej, spowodowane rewolucją lutową i rewolucją październikową, zmusiło Rosję do podpisania zawieszenia broni w Brześciu Litewskim (listopad 1917), a w konsekwencji pokoju brzeskiego (3 marca 1918).
Front bałkański i włoski:
Po serbskiej klęsce na Kosowym Polu w 1915 Austro-Węgry opanowały Serbię i Czarnogórę. 24 czerwca 1915, po zmianie frontu, Włochy wystąpiły przeciw państwom centralnym. Główne starcia, w których Włosi ponosili systematyczne klęski, toczyły się nad rzeką Soczą (m.in. przełamanie frontu włoskiego pod Caporetto 1917). Dopiero po powstrzymaniu natarcia wojsk austro-węgierskich nad rzeką Piawą, 24 października 1918 Włosi rozpoczęli ofensywę w kierunku na Triest. Armia austro-węgierska przestała stawiać opór. Zawieszenie broni podpisano 3 listopada 1918. Skutkiem ofensywy Brusiłowa 1916 był atak rumuński (Rumunia przystąpiła do wojny po stronie Ententy w 1916) na węgierski Siedmiogród 27 sierpnia 1916. Kontratak wojsk monarchii naddunajskiej zakończył się zajęciem Bukaresztu i klęską Rumunii w maju 1918.



Fronty pozaeuropejskie:



Rosjanie w 1914 pobili Turków i odnosili lokalne sukcesy aż do 1917. W Mezopotamii Anglicy ponosili klęski w latach 1914-1916, w 1915 połączony korpus australijsko-angielski uległ Turkom w cieśninie Dardanele. Od 1917 Turcy zaczęli ustępować w Mezopotamii i w Palestynie, kapitulując ostatecznie w 1918. Do 1918 Brytyjczycy opanowali większość kolonii niemieckich, Japończycy zajęli posiadłości niemieckie w Chinach.



Działania morskie



Po wprowadzeniu przez Ententę blokady floty niemieckiej rozpoczęła ona w lutym 1915 nieograniczoną wojnę podwodną. Jedynym większym starciem flot nawodnych brytyjskiej i niemieckiej była bitwa na wysokości cieśniny Skagerrak, tzw. bitwa jutlandzka (1916).



Traktaty pokojowe



8 stycznia 1918 amerykański prezydent W.Th. Wilson wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki pokoju (Wilsona 14 punktów). Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewnętrznego w Austro-Węgrzech i Niemczech. Wojnę zakończyły traktaty pokojowe: w Wersalu (wersalski traktat pojowy 1919) 28 czerwca 1919 (z Niemcami), w Saint-Germain-en-Laye 10 września 1919 (z Austrią), w Neuilly-sur-Seine 27 listopada 1919 (z Bułgarią), w Trianon 4 czerwca 1920 (z Węgrami), w Sevres 10 sierpnia 1920 (z Turcją).