„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza – sen o Polsce czy sąd nad Polską?

Pan Tadeusz, w trakcie powstawania, był dla Adama Mickiewicza ucieczką od sporów, kłótni i waśnie jakie dzieliły polską emigrację po powstaniu listopadowym. Związane one były zarówno z różnicami poglądów na temat przyczyn klęski powstania, koncepcji działań na przyszłość jak również z zróżnicowaniem społecznym emigracji (3/4 stanowiła szlachta). Poeta próbował przywołać obrazy i wspomnienia z dzieciństwa, które miały pomóc mu w ucieczce od otaczającej go smutnej rzeczywistości.

Mickiewicz, w swoim utworze, który urósł potem do rangi epopei narodowej, przedstawia pełen obraz polskiego społeczeństwa w czasie wypraw napoleońskich. Przeważająca cechą polskiej szlachty jest patriotyczna postawa i tradycjonalizm. Taka postawa nie jest obca żadnemu bohaterowi występującemu w „Panu Tadeuszu”. Wyjątkiem od tego twierdzenia jest Telimena, która lekceważy narodowe obyczaje i zapatrzona jest w cudze wzory. Tradycjonalizm polaków jest w utworze często podkreślany przez Mickiewicza. Objawia się on przywiązaniem szlachty do swych herbów, narodowych strojów i tradycji rodzinnych. Pozytywnym, kultywowanym przez szlachtę przyzwyczajeniem jest staropolska gościnność.
Obraz społeczeństwa polskiego nie jest jednak przejaskrawiony, jak mogłoby się wydawać, pozytywnie przez wierszokletę. Bohaterów eposu poeta oskarża o stawianie swojego interesu ponad racje stanu – rozwiązywanie sejmików, skłonność do anarchii. Nie jest to jedyny zarzut wysuwany pod adresem szlachty. Wieszcz drwi również z pychy, buty oraz lekceważenia praw i obowiązków obywatela przez polskie elity. Mickiewicz nie zostawia na szlachcie suchej nitki pokazując jej pielęgnowane od lat wady takie jak pieniactwo, skłonność do awantur i sporów.

Jednak wszystkie te wady idą w zapomnienie, gdy szlachta jest w niebezpieczeństwie. Staje się solidarna i pokazuje swój honor obywatelski. Dobrym przykładem jest tutaj zajazd moskali na Soplicowo, gdzie ramię w ramie walczą dawni wrogowie.

W ten sposób Mickiewicz wydaje sąd nad Polską. Podkreśla patriotyzm i solidaryzm polaków w trakcie zagrożenia, ale również skłonność do ponoszenia ofiar w służbie ojczyźnie. Ukazuje też wady i przywary polskiej szlachty między innymi skłonność do awantur i sporów.

Nie możemy zapominać, że „Pan Tadeusz” jest nie tylko sądem nad Polską, ale również snem o wspaniałej Polsce. Mickiewicz próbuje w swoim dziele wyidealizować piękno swojej ojczyzny. Soplicowo w opisie poety staje się wyśnionym rajem, gdzie wszystko jest ładniejsze, piękniejsze. Ludzie, mimo sporów, stanowią tutaj zwartą całość.
Jednak świat przedstawiany przez poetę nie jest światem realnym i bardzo odbiega od rzeczywistości.

W miarę rozwoju akcji bohaterowie stają się bardziej szlachetni. Ich przywary, opisywane z nutką humoru, odchodzą w zapomnienie. I sąd nad nimi wydany, przez Mickiewicza, przeradza się w sen.

„Pan Tadeusz” powstał w chwili najodpowiedniejszej. Dawał nadzieję wszystkim Polakom, zarówno emigrantom jak i rodzimym mieszkańcom. Polska według Mickiewicza miała wkrótce zmartwychwstać i stać się Chrystusem wśród narodów świata, miała zrzucić więzy i stać się niepodległym i suwerennym państwem. Wydaje się, że utwór miał jednorazowo wzbudzić patriotyzm w tamtym czasie, jednak jego przesłanie że jutro będzie lepiej jest ponad czasowe.