Imperium Romanum – zarys historyczny (powstanie Rzymu, rozwój terytorialny – podboje, ustrój polityczny, gospodarka, społeczeństwo, podział i upadek cesarstwa.

Na przestrzeni wielu lat Rzym stale zmieniał zasięg swojego terytorium. Cesarstwo rzymskie swoimi granicami objęło, w szczytowym swym okresie, cały basen Morza Śródziemnego i znaczną część ziem europejskich w dzisiejszym rozumieniu. Ludność je zamieszkująca była zróżnicowana etnicznie, językowo, kulturowo i religijnie. Mimo głębokich podziałów udało się je zjednoczyć. Myślę, że w pewnym sensie pomagały w tym zmiany ustrojowe, które ściśle wiązały się ze zmianami granic Imperium. Wraz z powiększaniem się Rzymu rosło zapotrzebowanie na nowych urzędników i nowe reformy.

Istnienie ogromnego Imperium trwało od 753 r p.n.e., aż do 1453 r. n.e. kiedy zostało podbite ostatecznie przez Turków. W tym bardzo długim okresie zmieniał się ustrój.

Pierwszym ustrojem jaki panował w Rzymie było królestwo zapoczątkowane przez założyciela – Romulusa. Przetrwało do 509 r. przed Chrystusem.

Około 509r. p.n.e. ustanowiona została republika. Władza przeszła w ręce senatu i wybieranych przezeń urzędników. Konflikt między patrycjuszami a plebejuszami doprowadził ostatecznie do ułożenia stosunków między tymi dwiema grupami. Ustrój ten zawierał elementy organizacji i zasad funkcjonowania państwa znane wcześniej w Grecji. Najważniejsze decyzje zarezerwowane były dla zgromadzenia wszystkich obywateli Rzymu, które decydowało o wypowiadaniu wojny, zawieraniu pokoju, wybierało urzędników i uchwalało prawa. Wzorem państw starożytnych nie funkcjonował tu system reprezentacji ludu, dlatego na obrady zgromadzenia obywatele musieli stawiać się osobiście.

Od roku ok. 264 p.n.e. rozgrywają się trzy wojny punickie. Druga z nich zawiera w sobie słynną przeprawę Hannibala ze słoniami bojowymi poprzez Alpy. Trzecia wojna punicka zakończona zwycięstwem rzymian nad Kartaginą, zrównaniem jej z ziemią i posypaniem solą (by nic więcej na tej ziemi nie wyrosło) przyniosło prymat Rzymowi w basenie morza Śródziemnego. Od tej pory możemy mówić o Imperium Rzymskim. Od tego momentu Rzym panował nad całym półwyspem Apenińskim i rozszerzał swe terytoria w następnych podbojach. Armia Rzymu była armią obywatelską, każdy mężczyzna zdolny do noszenia broni miał obowiązek w niej służyć. System ten powstał w czasach, gdy kampanie trwały jedynie w sezonie wojennym: od marca do października. Natomiast po rozpoczęciu podbojów dalszych terenów już nie można było powracać do domów na zimowy odpoczynek. Dodatkowo, żołnierz już po ukończeniu obowiązkowej służby nie otrzymywał żadnej odprawy, a służba trwała od 16 do 40 lat. Wszystko czym dysponował żołnierz po zakończeniu służby to były tylko łupy zagarnięte w czasie wygranych walk i wojen. Nie było to dużo, lwią część łupów zgarniali wodzowie. Handel zmonopolizowany przez kupców też nie pozwalał na podniesienie wartości własnego majątku. Różnice pomiędzy najuboższymi i najbogatszymi obywatelami Rzymu były coraz większe a to prowadziło do buntów i niepokojów wewnętrznych. Problem uposażenia kończących służbę żołnierzy stał się przyczyną upadku republiki.

Wielcy protagoniści tych czasów — Mariusz, Sulla, Cezar, Pompejusz, Krassus, Oktawian, Lepidus, Antoniusz — dążyli początkowo do zyskania osobistej sławy, podobnie jak ich przodkowie przez wieki, później jednak walka toczyła się już o osobiste bezpieczeństwo. Przegrani w wojnie domowej nie mieli prawa dalej istnieć.

W pierwszym starciu pomiędzy Mariuszem a Sullą zwycięstwo odniósł Sulla. Rozpoczął reformę ustroju. Lecz złożył władzę i zmarł śmiercią naturalną. Druga potyczka dotyczyła Cezara i Pompejusza. Zwycięzca, czyli Cezar, zyskał ogromne poparcie zarówno wojska jak i ludu rzymskiego. Niestety Cezar został zamordowany przez spiskowców, a Ci zmuszeni do ukrycia się w Kapitolu. Reform zapoczątkowanych przez Sullę a kontynuowanych przez Cezara nie dało się już powstrzymać. Tak nastał ustrój zwany pryncypatem. Wprowadził go w życie Oktawian August, przybrany syn Cezara a usynowiony w testamencie. (Od tego momentu wszyscy władcy Rzymu nosili zaszczytny tytuł Cesarza, na cześć zabitego podstępnie Cezara). Nie był on wielkim wojownikiem lecz genialnym politykiem i administratorem. Wprowadził system rządów oparty na naczelnym zwierzchnictwie nad armią, władzę trybuńską oraz urząd najwyższego kapłana sprawowane przez cesarza. August ograniczył liczbę senatorów do 600, wprowadził rozdzielenie dwóch stanów: ekwickiego i senatorskiego. Ekwici stali się podstawą administracji cesarskiej. Prowincje rzymskie zostały podzielone na senatorskie (z ograniczoną obsadą wojskową lub nawet w ogóle bez niej) i cesarskie (z pełną obsadą wojskową zależną od sytuacji międzynarodowej). Pojawił się również już wówczas kult cesarski, silny zwłaszcza w prowincjach, początkowo związany z kultem bogini Romy (= Rzymu). August zapewnił swoim żołnierzom odprawę po zakończeniu służby. Pozwalała ona na spokojne ułożenie życia. Za panowania całej dynastii Antoninów (kończy się ona śmiercią Kommodusa w 192 r. n.e.) Rzym przeżywał największy rozkwit zarówno pod względem kulturowym, gospodarczym jak i terytorialnym. To właśnie wtedy jego terytorium osiągnęło największe połacie, sięgając aż po rzeki Dunaj i Ren oraz Eufrat. Powiększenie nastąpiło jeszcze tylko o Brytanię – zajęta przez Klaudiusza oraz Dację i Mezopotamię zajęte przez Trajana.

Podstawą gospodarki Rzymu było rolnictwo w wielkich gospodarstwach rolnych zwanych latyfundiami. Zatrudniano w nich głównie niewolników dostarczanych przez armię podbijającą coraz to nowe tereny. Potężna armia potrzebowała pieniędzy, jedzenia oraz broni i odzieży. To wszystko było wytwarzane i dostarczane przez zajęte tereny przekształcone w prowincje, których podatki szeroką rzeką spływały do stolicy i były rozdzielane na poszczególne armie. Okres stabilizacji politycznej zaowocował wzrostem stanu posiadania obywateli, głównie w miastach. Stopniowo, dzięki osadnictwu weteranów wojskowych na podbitych terenach, rozszerzała się dominacja i zasięg języka łacińskiego. Powszechne było prawo rzymskie i szkolnictwo. Z pracą niewolniczą w dużych gospodarstwach wiązało się jednak niebezpieczeństwo buntów niewolniczych. Tak jak to miało miejsce w 136–132 r. p.n.e. na Sycylii gdzie powstanie niewolników przekształciło się w państwo oparte na wzorach hellenistycznych (greckich). Powstaniu przewodził Eunus, został później obwołany królem. Powstanie to zostało krwawo stłumione przez Publiusza Rupiliusza, zdobywszy stolicę samozwańczego państwa Ennę. Dla odstraszenia naśladowców kazał poprzybijać do krzyży 20 tyś. buntowników. W latach 74–71 r. p.n.e. Rzymem wstrząsnęło powstanie Spartakusa. Niewolnika z Tracji, ucznia szkoły gladiatorów w Kapui. Spartakus nie dążył do założenia państwa, jego celem było przywrócenie wolności wszystkim powstańcom i umożliwienie powrotu w ojczyste strony. Ale i to powstanie zakończyło się tragicznie dla powstańców. Spartakus opuszczony przez towarzyszy broni i oszukany przez korsarzy, którzy nie dostarczyli okrętów do przeprawy na Sycylię został rozgromiony przez Licyniusza Krassusa w 71 r. p.n.e. a sześć tyś. krzyży z powieszonymi buntownikami zostało rozstawionych na drodze z Kapui do Rzymu.

Po tym powstaniu zaczęto rozdrabniać wielkie latyfundia oraz dzierżawić ziemie tzw. kolonom.

W III w. n.e. następuje zapaść zarówno gospodarcza jak i polityczna Rzymu i Imperium. Kraj zaczyna podlegać ciągłym wojnom wewnętrznym i zarazom, które dziesiątkują ludność. Wielkie połacie zostają rozgrabione przez najazdy barbarzyńców. Szczyt kryzysu przypada na lata 237–270. Do tego dochodzi inflacja (spadek realnej siły nabywczej pieniądza) oraz ekspansja chrześcijaństwa jako opozycji w stosunku do władzy cesarskiej. Odnowicielem cesarstwa stał się Dioklecjan, który przeprowadził daleko idące reformy w wojsku jak i w życiu politycznym. Powiększył liczbę prowincji, dzięki czemu ułatwił zarządzanie nimi, oraz podzielił imperium na dwie części: Zachodnią i Wschodnią. Kładąc podwaliny pod ostateczny podział cesarstwa co stało się ponad sto lat później. Wzmocnił też obronę granic poprzez budowę fortyfikacji oraz stworzył armie taktyczną, której zadaniem było wzmacnianie sił nadgranicznych w najbardziej zagrożonych rejonach kraju. Ustanowił również ceny maksymalne na wiele produktów by zdławić inflację.

Następny z wielkich władców Rzymu, Konstantyn Wielki, wsławił się tym iż założył nową stolicę na miejscu małego miasteczka Bizantion. Stolica owa nosiła nazwę Konstantynopola. Kontynuował On reformy wprowadzane przez Dioklecjana jak również rozpoczął przemiany religijne faworyzując chrześcijaństwo, dotąd silnie zwalczane. Ostatnim z wielkich władców imperium był Teodozjusz Wielki, który poprawił stosunki cesarstwa z Gotami, zakazał kultów pogańskich, a tuż przed śmiercią doprowadził do usankcjonowania podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią.

Reasumując
Podstawą działalności i wielkości Imperium rzymskiego były podboje coraz to nowych terenów, wprowadzanie wojsk na podbite tereny, czerpanie korzyści materialnych z pracy niewolniczej. Nie możemy również zapomnieć iż to od czasów rzymskich datuje się wiele pomników w literaturze, architekturze i obyczajowości. To dzięki rzymianom i ich ekspansywności kultura cywilizacji śródziemnomorskiej trafiła na dzisiejsze tereny W. Brytanii (dawny fort rzymski Londinium to podwaliny pod Londyn), Francji – Lutencja (dzisiejszy Paryż) czy Vindobona – dzisiejszy Wiedeń. W trakcie największego rozkwitu gospodarczego Rzymu możemy zaobserwować rozkwit zarówno nauk humanistycznych jak i ścisłych. Również i w dzisiejszych czasach możemy dostrzec pewne aspekty wpływu starożytnego Rzymu na życie i ustrój polityczny współczesnych państw