Epikureizm

Epikur (341 p.n.e. - 270 p.n.e.) jest jednym z najważniejszych filozofów. Urodził się na wyspie Samos w dość zamożnej rodzinie kolonistów pochodzących z Aten. Ok. 306 r. p.n.e. założył swoją własną szkołę filozoficzną zwaną często „Ogrodem”. "Ogród" skupił wokół siebie grupę podobnie myślących filozofów, którzy zapoczątkowali epikureizm, system filozoficzny, który konkurował ze stoicyzmem aż do czasów rozwoju chrześcijaństwa. I właśnie założenie szkoły filozoficznej uważa się za początek epikureizmu. Przetrwała ona do szkoła do IV w n.e. Epikur popełnił publiczne samobójstwo, w wieku ok. 70 lat, kiedy uznał, że cierpienia wieku starczego uniemożliwiają mu już cieszenie się życiem. Nie wiadomo na jego temat zbyt wiele, gdyż nie zachowały się do dzisiaj żadne jego oryginalne dzieła. Głównym źródłem o nim i jego systemie są prace rzymskiego filozofa i poety Lukrecjusza. Epikur uważał, że szczęście jest największym dobrem, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Uważał, że życie jest krótkie i należy Z niego korzystać, póki trwa. Środkami do osiągnięcia szczęścia stanowiły cnota i rozum. Zasada Epikura brzmi: "Carpe Diem" - "chwytaj dzień".

Epikur zauważył, że przyjemności bierne, a zwłaszcza odczuwanie czystej radości życia, nie wymagają posiadania potrzeb i są praktycznie zawsze dostępne, zaś odczuwanie przyjemności czynnych wymaga dwóch warunków: odczuwania potrzeby zaspokojenia jakiejś zachcianki i warunków umożliwiających jej zaspokojenie.

Potrzeby dzielił na:
- potrzeby fizyczne wynikające z konieczności utrzymania życia - takie jak pragnienie i głód - potrzeb tych nie da się ignorować, ale należy je zaspokajać ostrożnie, tak aby uniknąć przesycenia.
- potrzeby fizyczne nie wynikające z konieczności utrzymania życia - takie jak
chciwość, pożądliwość seksualna, żądza władzy itp. - potrzeby te należało wg Epikura wytłumiać, gdyż tylko niepotrzebnie narażały one na cierpienie
- potrzeby duchowe
takie jak żądza wiedzy, ciekawość, potrzeba miłości itp. - z tego rodzaju potrzebami należało wg Epikura postępować ostrożnie - jeśli istniały dogodne warunki do ich zaspokojenia, można było sobie na to pozwolić, jeśli jednak ich osiągnięcie byłoby zbyt trudne, należało je w sobie również wytłumić.
W sumie więc Epikur zalecał cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku ale jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb.

Epikureizm był jako system etyczny z gruntu hedonistyczny, tj. zakładał, że dobro równa się przyjemności i dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia.

Z czystym hedonizmem w duchu Arysytypa epikureizm nie miał jednak poza tym wiele wspólnego. Arystyp zakładał, że skoro szczęście daje doznawanie przyjemności, należy po prostu czerpać z życia tyle przyjemnych doznań ile się da, nie zważając na konsekwencje. Epikur stał na bardziej zrównoważonym stanowisku, twierdząc, że zanim skorzysta się z jakiejś przyjemności należy rozważyć, czy suma ewentualnego cierpienia, które będzie związane z osiągnięciem tej przyjemności, nie będzie większa od niej samej.

Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Epikureizm, będący początkowo tylko szkołą filozoficzną, przekształcił się z biegiem czasu w dość elitarną, ezoteryczną sektę, która już w czasach rzymskich przyjmowała w swoje szeregi jedynie wybranych, zdrowych młodzieńców z zamożnych rodzin. Epikureizm jako szkoła filozoficzna konkurował stale ze stoicyzmem, z którym w ostatecznym rachunku, pod koniec klasycznej epoki rzymskiej przegrał, przynajmniej w sensie popularności. W czasach rozwoju chrześcijaństwa publicznie wyklęto epikureizm i samego Epikura, a jego dzieła systematycznie niszczono, jako siejące zgorszenie moralne i ateizm.

Zdaniem Epikura są to cztery podstawowe obawy:
1. lęk przed cierpieniem - cierpienie w ostateczności da się znieść bowiem gdy jest silne to nie jest długotrwałe, gdy zaś trwa długo to nie może być silne. W ostateczności jednak nie cierpienie unieszczęśliwia człowieka tylko lęk przed nim.
2. lęk przed niemożnością osiągnięcia szczęścia - szczęście osiągnąć można łatwo gdy tylko żyje się rozumnie.
3. lęk przed bogami - Nie ma sensu obawiać się bogów ponieważ bytując szczęśliwie w swoich zaświatach nie ingerują w nasz świat i nasze życie.
4. lęk przed śmiercią - Nie ma powodu by obawiać się śmierci gdyż puki istniejemy śmierć nas nie dotyczy, gdy zaś śmierć przychodzi to nas już nie ma.

Epikurejczycy wierzyli że należy przezwyciężyć lęk przed śmiercią i bogami aby móc być wpełni szczęścliwym, ponieważ śmierć nas nie dotyczy. Twierdzono rownież, że życie pozagrobowe jest niemożliwe, ponieważ, kiedy umieramy, atomy duszy rozpadają się na wsztystkie strony świata. Swą uwalniającą od trosk filozofię Epikur nazywał " czterema leczniczymi ziołami". Jej treść brzmiała: "Bogowie nie są straszni, śmierć jest niczym, to co jest dobre jest łatwe do zdobycia, to co jest zle jest latwe do zniesienia". Porównanie filozofii do leczniczego zioła w tradycji greckiej nie było niczym nowym. W przeciwieństwie do stoików, epikurejczycy nie interesowali się polityką, ani życiem społecznym.

Zdaniem Epikura, problem lęku przed śmiercią i gniewem bogów rozwiewało przyjęcie atomistycznego poglądu na świat. Pogląd ten przyjął od Demokryta, znacznie go jednak rozwinął.

Epikur zgadzał się z podstawowymi tezami Demokryta, że wszystko co istnieje, stworzone jest z niezniszczalnych atomów, których rozmaite konfiguracje i układy tworzą cały widzialny świat. Aby poznać ten świat trzeba więc poznać prawa rządzące atomami oraz ich rodzaje, gdyż poznanie ich umożliwi pełną kontrolę nad otoczeniem człowieka. Wynikało z tego, że nawet jeśli bogowie istnieją, to nie mają wpływu na rzeczywisty świat atomów, w którym my żyjemy, lecz co najwyżej "bujają gdzieś w obłokach", nie interesując się zupełnie losem ludzi.
Do pierwotnego atomizmu Demokryta, Epikur dodał wiele nowych koncepcji i teorii, po to aby odeprzeć rozmaite zarzuty innych filozofów. Mają one dzisiaj już niewielkie znaczenie, a przy obecnym stanie wiedzy wydają się naiwne i śmieszne, ale trzeba pamiętać, że przy ówczesnym stanie wiedzy te koncepcje wyglądały całkiem rozsądnie i były przejawem racjonalnego myślenia.

Przykładem takiej modyfikacji było przyjęcie, że istnieje specjalny rodzaj atomów, które są odpowiedzialne za istnienie duszy i wszelkie zjawiska intelektualno - psychiczne. Wg Epikura, atomy te nie różniły się jednak jakościowo od innych, oprócz tego, że były wyjątkowo lekkie i ruchliwe. Ciało człowieka było wg Epikura przeniknięte tymi atomami we wszystkich miejscach, choć główna ich koncentracja występowała w głowie, sercu i zmysłach.

Przy takich założeniach, śmierć stawała się po prostu rozpadem atomów ciała i ich uwolnieniem do otoczenia, gdzie mogły się one zmieszać z innymi atomami i w pewnym momencie ponownie stworzyć nowe życie. Dotyczyło to też atomów duszy. Te ostatnie, jako najlżejsze i najbardziej ruchliwe, rozpierzchały się wg Epikura najszybciej i dlatego człowiek nie musiał obawiać się śmierci. Jeśli bowiem jeszcze żył, to nie mógł czuć samego aktu umierania, zaś po śmierci już nie istniał i co za tym idzie, nic nie czuł. Tak więc nikt nie ma szansy odczuć swojej śmierci jako cierpienia. Tym rozważaniem Epikur starał się zażegnać lęk przed śmiercią.

Niewątpliwie dużym osiągnięciem Epikura było staranne przeanalizowanie drogi powstawania tak rozumianych idei, która później została z niewielkimi zmianami zaadaptowana przez Johna Locke'a i jego następców. Epikur stworzył tę koncepcję poznania głównie po to, aby móc zasadnie odrzucać argumenty stoików i sceptyków.

Wg Epikura, schemat ludzkiego poznania przedstawiał się następująco:
Zmysły bierne (dotyk, węch, smak) odbierają bodźce przez bezpośredni kontakt z atomami otoczenia
Zmysł czynny - czyli wzrok, "wysyłał" do otoczenia strumień atomów duszy, które się "odbijały" od przedmiotów i wracając do oczu generowały wrażenie ich widzenia
Bodźce te były w zmysłach odbierane jako wrażenia pierwotne, które były wg Epikura odpowiednimi konfiguracjami atomów duszy, będącymi odpowiednikami takich samych konfiguracji zwykłych atomów w świecie zewnętrznym.

Epikureizm w czasach współczesnych Epikurowi, oprócz ataków czysto ideologicznych, był najsilniej atakowany przez stoików i sceptyków.
Sceptycy kwestionowali istnienie atomów i poniekąd całkiem słusznie (przynajmniej w czasach Epikura) zauważali, że nie ma żadnych dowodów na ich istnienie, a cała konstrukcja atomistyczna kłóci się z codziennym doświadczeniem większości ludzi, którzy odbierają swoimi zmysłami materię jako substancję ciągłą.
Stoicy wytykali epikurejczykom przede wszystkim podstawową niekonsekwencję ich systemu. Stwierdzali, że jeśli wszystkim rządzą prawa mechaniki ruchów atomów, to świat staje się ściśle deterministyczny. Znając bowiem położenie i kierunek ruchu wszystkich atomów dałoby się przewidzieć jego przyszłość w najdrobniejszych szczegółach, a skoro tak, to wszyscy ludzie są ściśle zdeterminowani w swoich działaniach przez układ swoich atomów i nie ma mowy o istnieniu wolnej woli, co podważało cały sens etyki epikurejskiej.

Epikureizm głosił:
- sensualizm
Sensualizm, pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, że zarówno cała wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu zmysłowym. Zwykle sensualizm wiąże się z postacią E.B. de Condillaca, który w słynnym eksperymencie myślowym (zwanym posągiem Condillaca) próbował udowodnić, że człowiekowi nie potrzeba żadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w nim życie duchowe, a wystarczy jedynie zdolność odbierania wrażeń.
- zasady logiki
Logika, jedna z podstawowych dyscyplin filozofii, ukształtowana przez Sokratesa, zdefiniowana i rozwinięta przez Arystotelesa, chociaż posiadająca już swoje początki u Pitagorasa i pitagorejczyków.
- etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia.
Brak cierpienia był odczuwany jako przyjemność. Zgodnie z zasadą hedonizmu radość jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać, wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i dusza spokojna a życie będzie rozkoszą.

Wg epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem a oświecony umysł jedynym środkiem przeciwko niepokojowi.

W filozofii przyrody epikureizm wyrzeka się czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelkie byty za cielesne, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za działające mechanicznie.

W czasach nowożytnych, epikureizm stał się na nowo bardzo popularny, zwłaszcza w XV wieku, we Włoszech. Główni przedstawiciele to: Metrodor z Lampsakos, Hermachos z Mityleny, Filodemos z Gadary, Zenon z Sydonu, Lukrecjusz. Był akceptowany przez wielu ludzi w jego części etycznej, z całkowitym odrzuceniem atomizmu. Jako system etyczny epikureizm był jednak atakowany (zwłaszcza przez myślicieli chrześcijańskich) za:
egoizm - niewątpliwie podstawą całego epikureizmu jest egoizm - czyli nacisk na pilnowanie własnego interesu rozumianego jako dostęp do jak największej ilości przyjemności. Taka postawa życiowa oznacza jednak ignorowanie wielu spraw, które większość ludzi uważa za niezbędne do szczęśliwego życia - takich jak posiadanie rodziny, potomstwa, utrzymywanie silnych więzi społecznych. Utrzymanie się w stanie takiego łagodnego, epikurejskiego egoizmu, oznacza konieczność odcięcia się od swoich bliźnich murem obojętności, który na dłuższą metę unieszczęśliwia i osamotnia.
elitaryzm - w praktyce mało kto może sobie pozwolić na życie w duchu epikurejskim. Większość ludzi jest uwikłana w walkę o przetrwanie swoje i swoich najbliższych i nie ma zbyt wiele czasu na filozoficzne dysputy, czy utrzymywanie niezobowiązujących przyjaźni. W praktyce, dla większości ludzi przyjemności "epikurejskie" to niedostępny luksus.

Filozofia epikura to filozofia szczęścia i radości z życia. Poprzez założenie cielesności życia i śmiertelności duszy, uznawanie jedynie dóbr doczesnych daje możliwość wyzwolenia się od podstawowych lęków gnębiących i unieszczęśliwiających człowieka. Epikur daje swego rodzaju receptę na szczęśliwe życie. Aby osiągnąć szczęście wystarczy: żyć rozumnie i wyzbyć się zbędnych potrzeb, bez podstawnych lęków oraz wiary w okrutność bogów.

Kilka cytatów Epikura:
"Żyj niezauważony!"
"Prawa ustanowione są dla sprawiedliwych nie dlatego, by nie popełniali nieprawości, lecz by jej nie doznawali."
"Jest rzeczą oczywistą, że pożytek z przemówień krótkich i przemówień długich jest taki sam."
"Jeśli chcesz człowieka uszczęśliwić, nie dodawaj nic do tego, co posiada, ale ujmuj mu kilka z jego życzeń."
"Gdy prosi cię nieprzyjaciel, spełnij jego prośbę, ale strzeż się go potem podwójnie."
"Naprzód spojrzyj, z kim jesz i pijesz, a dopiero potem, co jesz i pijesz."
"Źle żyja, którzy ustawicznie żyć zaczynają."
"Co szkodzi, uczy."
"U wielu ludzi spokój jest odrętwieniem, wzruszenie wściekłością."
"Bogactwo nie jest ulgą w kłopotach - jest tylko zmianą kłopotów."
"Kto zaś mówi, że jeszcze nie pora filozofować, lub że pora już minęła, podobny jest do mówiącego, że jeszcze nie pora być szczęśliwym ta już przeszła."
"Przyjemność jest początkiem i celem życia szczęśliwego."
"Wszelki ból jest złem, ale nie każdego bólu należy unikać."

"Zło najstraszliwsze, śmierć, nie dotyka nas wcale, bo póki my jesteśmy, nie ma śmierci, a kiedy jest śmierć, nie ma nas."
Stwierdzenie „póki jesteśmy, nie ma śmierci, gdy jest śmierć, nie ma nas” jest jakby symbolem całej filozofii, jaką głosił Epikur. Jeśliby wziąć dosłownie te słowa, to są one w stu procentach prawdziwe. Gdy umieramy, to znikamy ze świata i „nie ma nas”, a gdy żyjemy, działamy coś na ludzkim padole, to nie myślimy o kresie życia, czyli „nie ma śmierci”. Jednak, w przypadku, gdy głębiej się nad tym zastanowimy, mogą wydać nam się do końca nie uzasadnione. Niemalże wszystkie religie mają w swojej wierze fakt, że istnieje życie pozagrobowe, co z kolei wiąże się z ściśle z tym, że gdy jest śmierć, my po niej(a raczej nasza dusza) także możemy istnieć.

Cztery powiedzenia epikurejczyków:
"Bogowie nie są straszni"
"Śmieć jest niczym."
"To, co jest dobre jest łatwe do zdobycia"
"To, co jest złe jest łatwe do zniesienia."