Lalka - jako powieść o miłości, powieść o narodzinach polskiego kapitalizmu, powieść panorama społeczna

MIŁOŚĆ
„Lalka” jest powieścią o obfitej zawartości zagadnień społecznych. W problematykę społeczną została też uwikłana romansowa historia Wokulskiego. Wokulski uwikłał się w miłość mieszczanina do pięknej arystokratki, zepsutej przez wychowanie i przez powodzenie; w miłość 46-letniego mężczyzny do dwakroć młodszej panny (choć to nie stanowiło dużej przeszkody); w miłość idealisty do kobiety trzeźwo kalkulującej i patrzącej na świat. Autor sam podkreśla, że źle ulokowana miłość jest powodem wszelkich tragedii Stacha. Nie miał bowiem szans na wzajemność.
Dla Wokulskiego miłość ma tylko jedno imię. Miłość, a nie małżeństwo. Nie chce słuchać rad swego przyjaciela Rzeckiego, musi sam wszystko przeżyć. Najgorsze w sytuacji Wokulskiego jest to, iż zdaje sobie sprawę z tego, że wokół są inne piękne i dobre kobiety (pani Stawska, pani Wąsowska), a nie może uwolnić się od uczucia jakie owładnęło jego umysł [i niech mi ktoś powie, że miłość nie jest ślepa ! – przyp. aut.]. Na domiar złego jest świadomy tego, że panna Izabela [jak kto woli Izabelllllllla – przyp. aut.] kokietuje Mraczewskiego (swoja drogą mężczyznę prostego, nieskomplikowanego i bezczelnego [to wcale nie jest przyp. aut. – przyp. aut.]), cieszy się z powrotu Starskiego, poniża się wobec Molinariego.
Za sprawą tej miłości staje Wokulski wobec pytań o siebie i istotę człowieczeństwa, pytań, na które nigdy nie ma odpowiedzi. Na chwilę tylko pokrzepia się myślą, że choć go wszystko zdradziło, to „jeszcze mu pozostała wierną – ziemia, prosty człowiek i Bóg”, ale nie na długo starczy mu tego pokrzepienia, nastąpi bowiem wkrótce koniec powieści i choć nie wiadomo jak się skończy, to nie sądzę by człowiek z takim bagażem doświadczeń jak Wokulski mógłby być w przyszłości szczęśliwy [ostatnie zdanie to także przy. aut. – przyp. aut.]


SPOŁECZEŃSTWO
Prus napisał, że „Lalka” ukazuje „polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”. Rozkładem nazwał to, że „ludzie dobrzy marnują się lub uciekają, a łotrom dzieje się dobrze. Że upadają przedsiębiorstwa polskie. Że ludzie niepospolici rozbijają się o tysiące przeszkód, że człowieka czynu gnębi powszechna nieufność i podejrzenia.”

Arystokracja
Łęccy, Krzeszkowski, Dalski- żyją na wysokim poziomie, chociaż nie mają pieniędzy; działalność dobroczynną prowadzą dla rozrywki. Cechuje ich próżniactwo, pasożytnictwo, pogarda dla pracy i dla ludzi z innych stanów; fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm. Prowadzą wystawny tryb życia. Rujnując majątki przyczyniają się do ubożenia kraju. Brak patriotyzmu, obojętność wobec losów kraju i narodu.
Ochocki- inteligentny krytyk własnej klasy
Prezesowa Zasławska- rozsądna gospodyni swoich dóbr; prowadzi nowoczesne gospodarstwo. Opiekuje się chłopami z jej majątku.
Arystokracja (z nielicznymi wyjątkami) zajmowała się balami, podróżami, a nie sprawami kraju. Ich egoizm i degeneracja po części wynikały z nieświadomości.

Mieszczaństwo
polskie: (Szprot, Węgrowicz, Deklewski)
Polskim mieszczanom brak jest energii, przedsiębiorczości. Działają niechętnie, biernie poddają się losowi. Są zdolni jedynie do zazdrości tym, którym się powiodło. Są słabi, skłóceni, zacofani, bierni. wzorują się na arystokracji, która nie jest dobrym wzorem do naśladowania. Nie mają ambicji. Jednostki takie jak Wokulski narażone są na odrzucenie i niezrozumienie.
żydowskie: (Szlangbaumowie)
Konsekwentnie realizują swoje cele: „Każdy z nich goni za dziełami, podczas gdy realista Szlangbaum zdobywa kraj wykonując małe prace.” Są energiczni, przedsiębiorczy, pracowici, oszczędni. Zdobywanie pieniędzy jest dla nich najważniejsze, potrafią być aroganccy, bezwzględni, ale i się poniżać. Przejmują bankrutujące sklepy, kamienice, spółki.
niemieckie: (Minclowie)
Cechuje ich pracowitość (kult pracy), wytrwałość, zaradność, oszczędność, uparta wola gromadzenia majątku.

Lud miejski: (furman Wysocki, Węgiełek, biedota Powiśla)
Mieszkańcy znajdują się w ciężkiej sytuacji (nędza, głód i bieda) którą mogliby zmienić ludzie bogaci. Są pracowici, uczciwi, skromni. Wdzięczni za każdą pomoc.

Polska jest krajem, w którym „jedni giną z niedostatku, a drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby nakarmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo, nie mogące zdobyć się na sprzęty, otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć”.
Społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń, niszczy jednostki nieprzeciętne, wartościowe.