Arianie, kalwinizm

Kalwinizm to doktryna religijna stworzona przez J. Kalwina i przyjęta następnie przez wszystkie Kościoły ewangelicko- reformowane. W znaczeniu szerszym jeden z głównych odłamów protestantyzmu. Doktryna teologiczna Kalwina ukształtowała się pod wpływem M. Lutra i U. Zwingliego. Głównym elementem doktryny jest nauka o predestynacji głosząca, że Bóg odwiecznie przeznaczył wybranych ludzi do zbawienia (a innych na potępienie), na co nie mają wpływu ich własne zasługi lub winy. W sprawach religijno- kościelnych, kalwinizm, podobnie jak inne doktryny protestanckie, nie uznaje papiestwa i hierarchii kościelnej, odrzuca kult świętych i obrazów, zakony i celibat księży, oraz uznaje jedynie 2 sakramenty: chrzest i Eucharystię (komunia udzielana pod 2 postaciami). Ponadto kalwinizm nakazuje surowy tryb życia, potępia wszelkie rozrywki i zaleca wiernym częste czytanie Pisma Świętego. W sprawach kościelnych organizacyjnych kalwinizm opowiada się za prezbiteriańskim ustrojem: Kościół jako społeczność stanowi ogół gmin o dużej autonomii, na jego czele zaś stoi konsystorz. W poszczególnych gminach ważną rolę odgrywają oprócz pastorów osoby świeckie, a zwłaszcza seniorzy. Kalwinizm zaczął się rozwijać od 1536 w Szwajcarii, a następnie we Francji (hugenoci), Niderlandach, Danii, Szkocji, Czechach, na Węgrzech, w Polsce, później również w Anglii i Stanach Zjednoczonych. Współczesne Kościoły ewangelicko- reformowane, istniejące w wielu krajach, są Kościołami o charakterze narodowym. Chociaż w sprawach eklezjologicznych różnią się między sobą, wszystkie zachowują ustrój synodalny. Jedyną organizacją o charakterze ponadnarodową jest świat. Alians Kościołów Reformowanych, obejmujący ok. 50 mln wyznawców.

Nazwy arianie i arianizm pochodzą od Ariusza, duchownego Kościoła w Aleksandrii w Egipcie. W 321 roku został on ekskomunikowany przez synod w Aleksandrii. Ariusz twierdził, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu, że został stworzony przez Ojca, co oznaczało, że "był czas, kiedy nie było Jezusa Chrystusa". Tym samym Ariusz kwestionował boską naturę Jezusa Chrystusa. Było to sprzeczne z kształtującą się wtedy doktryną o równości Boga Ojca i Syna, która potem rozwinęła się w naukę o Świętej Trójcy. Arianie odrzucali doktrynę o Trójcy jako niebiblijną.
Szczytowy okres wpływów arianizmu w Cesarstwie Rzymskim przypadł na panowanie ariańskiego cesarza Konstancjusza II w latach 350-361. W roku 381 cesarz Teodozjusz I uznał arianizm za herezję, co zapoczątkowało prześladowania jego zwolenników.
Arianizm stał się także wyznaniem germańskich ludów, które zalały Cesarstwo Zachodnie w V wieku. Szczególnie surową formę arianizmu przyjęli Wandalowie. Jedynie Frankowie przyjęli chrzest w obrządku rzymskim. Z czasem ludy germańskie zamieszkujące dawne imperium zaczęły odchodzić od nauk Ariusza (VII wiek).
W okresie Reformacji nawiązano do idei arianizmu (antytrynitaryzm). Mianem arian w Rzeczpospolitej Obojga Narodów błędnie określano członków kościoła braci polskich.