Położenie, powierzchnia
Park Narodowy "Bory Tucholskie" utworzono 1 lipca 1996 roku. Ochroną objęto powierzchnię 4 798 ha lasów, jezior, łąk i torfowisk. Park leży w północno-środkowej części kraju, w województwie pomorskim, powiat chojnicki, w największym w Polsce kompleksie leśnym: Borach Tucholskich. Obszar Borów Tucholskich, zwany również Równiną Tucholską obejmuje wycinek Polski niżowej zawarty pomiędzy 17o30’ i 18o35’ długości geograficznej wschodniej, a 54o i 53o40’ szerokości geograficznej północnej. PNBT jest ważnym uzupełnieniem sieci obszarów objętych najwyższą formą ochrony przyrody w Polsce. Utworzenie w Borach Tucholskich parku narodowego ma na celu ochronę oligotroficznego krajobrazu sandrowego, jedynego tego typu w obecnie istniejących parkach narodowych w Polsce, a unikatowego w Europie. PNBT obejmuje część Zaborskiego Parku Krajobrazowego, utworzonego w 1990 roku dla zachowania wybitnych walorów przyrodniczych i kulturowych południowej części Kaszub zwanej Ziemią Zaborską.
Geologia
Obszar Borów Tucholskich ukształtowany został przez lodowiec skandynawski podczas zlodowacenia bałtyckiego. Dominującą formą na tym obszarze są piaszczyste równiny sandrowe - Wielki Sandr Brdy - tworzone dzięki działalności erozyjno - akumulacyjnej wód roztopowych. Powierzchnie sandrowe urozmaicone są przez liczne wydmy, rynny polodowcowe i wytopiska. W okolicy jeziora Charzykowskiego zlokalizowano największe skupisko wydm śródlądowych w Borach Tucholskich. Najbardziej charakterystyczną cechą równin sandrowych są rynny polodowcowe o wydłużonym kształcie i przebiegu południkowym. Największą z nich o długości 17 km zajmują jeziora Charzykowskie, Karsińskie, Długie i Witoczno, położone w otulinie PNBT. Na terenie Parku dominują ubogie gleby bielicowe, pseudobielicowe i brunatne właściwe. W pobliżu jezior występują gleby murszowo-torfowe i torfowe.
Wody
Wody powierzchniowe są obok rzeźby terenu i szaty roślinnej podstawowym elementem krajobrazu Borów Tucholskich. Siec wód powierzchniowych, na którą składają się liczne rzeki i jeziora, jest bardzo bogata. Wszystkie cieki wodne nalezą do lewego dorzecza Wisły, płynąc na południe lub południowy wschód ku pradolinie Wisły, zgodnie z nachyleniem terenu ukształtowanym w epoce lodowcowej. Odprowadzają one swe wody dawnymi szlakami odpływu wód roztopowych, w które obfituje rozległa równina sandrowa. W związku ze znacznym nachyleniem sandru wszystkie rzeki maja stosunkowo duży spadek i często przypominają swym charakterem rzeki typu podgórskiego. Najważniejszymi rzekami odwadniającymi obszar Borów Tucholskich są Brda i Wda zwana Czarną Wodą. Rzeki Brda i Wda stanowią główne osie hydrograficzne Borów Tucholskich.
Charakteryzują się one:
- bardzo wyrównanymi stanami i przepływami wód w ciągu roku hydrologicznego,
- względnie wysoką jakością wód w porównaniu do innych rzek Niżu Polskiego,
- dużym udziałem szaty leśnej oraz naturalnych zbiorników wodnych, w obrębie dorzecza,
- zagospodarowaniem i wykorzystaniem wód głównie dla potrzeb rolniczych (nawodnienie łąk systemami kanałów melioracyjnych - Wielki Kanał Brdy i Wdy),
- dogodnymi warunkami tranzytowymi dla turystyki kajakowej - szlaki kajakowe Brdy i Wdy o randze międzynarodowej,
- dużymi spadkami oraz dobrze wykształconymi dolinami, wcinającymi się w otaczające podłoże sandrowe do 10 metrów i głębiej.
Bory Tucholskie (zwłaszcza ich część środkowa i północna) są obszarem wybitnie jeziornym. Jeziora, najczęściej typu rynnowego, tworzą charakterystyczne systemy łańcuchowe powiązane wspólnym odpływem. Przykładem tego mogą być jeziora na szlaku Zbrzycy i Brdy. Wszystkie naturalne zbiorniki wodne na obszarze Borów Tucholskich powstały w okresie recesji ostatniego zlodowacenia. Najczęściej spotykanym typem genetycznym są jeziora rynnowe powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych. Są to jeziora długie i wąskie, kształtem przypominają doliny rzeczne.
Często występują na sandrze jeziora wytopiskowe, powstałe przez wytopienie się izolowanych brył martwego lodu. Jeziora te charakteryzują się niewielka choć zróżnicowana głębokością, nieregularnym, silnie rozwiniętym zarysem linii brzegowej, oraz zaawansowanym procesem zanikania. Przykładami najciekawszymi są jeziora Kruszyńskie, Somińskie.
Na terenie Borów Tucholskich oprócz wymienionych typów jezior spotyka się jeszcze jeziora morenowe, występujące najczęściej w postaci zaokrąglonych niecek (np. Wielewskie). Powstały one w zagłębieniach utworzonych w wyniku nierównomiernej akumulacji lodowcowej.
W tym parku występują także jeziora lobeliowe, które charakteryzują się bardzo czysta wodą oraz specyficzną roślinnością, nie spotykana w innych typach jezior. Liczne skupienie tego typu jezior na terenie Borów Tucholskich podkreśla jego unikalne walory krajobrazowe.
Zwierzęta
Na obszarze Parku stwierdzono występowanie 144 gatunków ptaków, w tym 108 lęgowych, m.in. żuraw, puchacz, bielik, gągoł i zimorodek. Symbolem PNBT jest głuszec - ptak, który jeszcze niedawno licznie występował w Borach Tucholskich, a szczególnie w Nadleśnictwie Klosnowo. W planach jest reintrodukcja tego kuraka na terenie Parku. Z dużych ssaków występują: jelenie, sarny, dziki, lisy, kuny, jenoty, wydry i borsuki. W roku 1978 na obszarze Strugi Siedmiu Jezior reintrodukowano bobra europejskiego, zwiększającego z roku na rok swoją liczebność. Wyróżniamy tu: 25 gatunków ryb, 43 gatunki ssaków, 13 gatunków płazów i 6 gatunków gadów. Szczególną rolę w środowisku pełnią nietoperze: karlik większy, gacek brunatny, nocek duży, rudy i Natterera. W jeziorach Parku występują: sieja, sielawa, węgorz, okoń, lin, leszcz, różanka, koza, miętus. Płazy reprezentują: żaba trawna, moczarowa, ropuchy zielona i szara oraz traszki grzebieniasta i zwyczajna. Z gadów najliczniej występuje żmija zygzakowata. Zmiany jakie nastąpiły na przestrzeni dziejów w środowisku przyrodniczym, spowodowały że dziś w Borach Tucholskich nie ma już ani turów, które licznie tu występowały jeszcze w XVI w., ani bobrów czy nawet żółwi błotnych, a i wilki rzadko można spotkać w leśnych ostępach. Ptaki również, na skutek coraz intensywniejszej gospodarki leśnej, straciły naturalne warunki życia i żerowania, chociaż nadal występują tu w ostępach leśnych i matecznikach rzadkie gatunki: orzeł bielik, rybołów, żuraw, łabędź niemy, czapla siwa, głuszec, puchacz i bocian czarny.
Roślinność
Na terenie PNBT wyróżniono 37 zbiorowisk roślinnych. Dominują w Parku ekosystemy świeżych borów sosnowych m.in. z zimoziołem północnym w runie. Znaczne powierzchnie zajmują również bory chrobotkowe z dużym udziałem rzadkich gatunków porostów. Flora porostów liczy około 200 gatunków, z czego znaczny procent tworzą chrobotki (Cladonia), brodaczki (Usnea) i włostki (Bryoria). Niezwykle cennymi składnikami flory Parku są rośliny związane z jeziorami lobeliowymi: lobelia jeziorna, poryblin jeziorny i brzeżyca jednokwiatowa. Piaszczyste brzegi jezior lobeliowych porasta widłak torfowy i goździsty. Na brzegach innych jezior spotkać można interesujący gatunek atlantycki - kłoć wiechowatą. W jeziorkach parku dostrzec można z łatwością m.in. grzybienie białe i północne, grążele żółte, lobelię jeziorną, poryblin jeziorny, a ponadto na litoralu jeziornym bobrka trójlistnego, czermień błotną, wełnianki, trzciny i pałki. Na łąkach śródleśnych panują liczne gatunki traw (m.in. z rodzajów trzęślica, perłówka, wiechlina, śmiałek, szczotlicha, kostrzewa) oraz turzyc, a wśród nich towarzyszące im gatunki, jak np. dziewanna wielkokwiatowa, macierzanka piaskowa, rumiany, złocienie, starce, nawłocie, ostrożnie i podbiały. Torfowiska wysokie i przejściowe są siedliskiem dla turzycy bagiennej, rosiczki okrągłolistnej, długolistnej i pośredniej, przygiełki brunatnej, czermieni błotnej i innych. Dużym urozmaiceniem są śródleśne łąki, na których odnaleźć można m.in. nasięźrzał pospolity.
O obfitości gatunków grzybów świadczy nie tylko mnogość grzybów kapeluszowych, stanowiących przedmiot jesiennych zbiorów na skalę wręcz przemysłową, lecz także występowanie rzadkich gatunków jak np. sromotnika bezwstydnego czy też osobników z rodziny smardzowatych, nie wspominając już o dość licznie występującej piestrzenicy kasztanowatej.