Ocena Piłsudskiego

Ocena roli Marszałka Piłsudskiego w dziejach Polski
Osoba Józefa Piłsudskiego zajmuje w historii Polski szczególne miejsce. Trudno nie docenić jego czynnej roli w czasie I wojny światowej jako inicjatora powstania Legionów, Komendanta Pierwszej Brygady i jako polityka mobilizującego siły narodu do walki o niepodległość.
Od wczesnej młodości przez z górą ćwierć wieku Piłsudski walczył o niepodległość Polski, a potem wskrzeszone państwo polskie obronił przed najazdem Sowietów. Lord D'Abernon, ambasador brytyjski w Berlinie, napisał wówczas:
"Gdyby Karol Młot nie powstrzymał inwazji Saracenów zwyciężając w bitwie pod Tours, w szkołach Oksfordu uczono by dziś interpretacji Koranu [.] Gdyby Piłsudskiemu i Weygandowi nie udało się powstrzymać triumfalnego pochodu Armii Czerwonej w wyniku bitwy pod Warszawą, nastąpiłby nie tylko niebezpieczny zwrot w dziejach chrześcijaństwa, ale zostałoby zagrożone samo istnienie zachodniej cywilizacji. Bitwa pod Tours uratowała naszych przodków przed jarzmem Koranu; jest rzeczą prawdopodobną, że bitwa pod Warszawą uratowała Europę Środkową, a także część Europy Zachodniej przed o wiele groźniejszym niebezpieczeństwem: fanatyczną tyranią sowiecką."
Nawet Lenin otwarcie przyznał, iż "przedwczesny przymrozek odwrotu Armii Czerwonej z Polski zwarzył rozwijający się kwiat rewolucji".
W kolejnych latach, wobec zaciętej walki prowadzonej w Polsce przeciwko jego osobie i reprezentowanym przez niego ideom, Marszałek Piłsudski odsunął się od pracy politycznej i wojskowej. W okresie trzech lat poprzedzających maj 1926 chciał ograniczyć się do obrony "interesów moralnych armii polskiej", uważając to za pierwszy i najpilniejszy etap naprawy. Celu tego nie mógł osiągnąć bez zmiany całego systemu politycznego. Kolejne gabinety stawały w obliczu ogromnych trudności finansowo-gospodarczych. Partie - drżąc przed utratą wpływów u swego elektoratu - nie umiały osiągnąć rzetelnego kompromisu. Gdy od połowy 1925 roku złoty zaczął się załamywać wskutek deficytu budżetowego i ujemnego bilansu handlowego, los rządu Grabskiego był przesądzony. Kolejny gabinet (Skrzyńskiego) był rządem, w którym zasiadali i narodowi demokraci i socjaliści. Naprawa skarbu wymagała, jak zawsze ofiar. Spór o to, które warstwy i w jakim stopniu mają ponieść te ofiary rozsadził gabinet Skrzyńskiego. Piłsudski napisał wówczas: "Staję do walki z głównym złem państwa; panowaniem rozwydrzonych partyj i stronnictw nad Polską, zapominaniem o imponderabiliach, a pamiętaniem o groszu i korzyści".
Mogąc po roku 1926 stać się dyktatorem, i mając do tego zachętę ze strony większości społeczeństwa oraz możliwości realne, Piłsudski wolał, zgodnie ze swymi zasadami, pozostać w roli wychowawcy społeczeństwa, zabierając głos decydujący tylko w momentach specjalnie ważnych i trudnych. Pozostawiwszy reprezentację parlamentarną, zwalczał sejmowładztwo i partyjnictwo deprawujące społeczeństwo, oraz rozpowszechnioną przed majem 1926 korupcję polityczną. W chwilach, gdy potrzeba było ważkich decyzji i siły w ich przeprowadzeniu, brał urząd szefa rządu w swoje ręce. Gdy uważał, że swoje zadanie spełnił, zrzekał się premierostwa. Pozostawiał sobie decydujący wpływ w sprawach, które uważał za ważne. W innych dziedzinach udzielał rad zmieniającym się premierom. Dzięki jego realnej i pokojowej polityce, sytuacja międzynarodowa Polski uległa wybitnej zmianie na lepsze.
Nie poszedł za wzorem państw totalitarnych, ale realizował zasadę równowagi naczelnych organów Państwa, podnosząc autorytet i prerogatywy głowy państwa oraz władzy wykonawczej, przy zachowaniu uprawnień władzy ustawodawczej. W stosunku do mniejszości narodowych był zwolennikiem metody współpracy w obrębie i dla dobra wspólnego państwa, zwalczając wybujałości szowinizmów. Utrzymując pełną tolerancję w stosunku do mniejszości, uważał sprawę tę za wewnętrzną i ogłosił w Lidze Narodów deklarację o niewykonywaniu traktatu o ochronie mniejszości, uważając, że nie da się on pogodzić z prestiżem mocarstwowym Polski i daje sposobność do rozgrywek politycznych w Genewie.
Ostatnich kilka lat życia pracował nad podniesieniem siły obronnej państwa i jego znaczenia w świecie. Przed śmiercią podpisał nową konstytucję.
Pozostawił nam ogromne dziedzictwo. Druga Rzeczpospolita była skazana na zagładę, ale jeżeli w roku 1945, pomimo istniejącego wówczas układu sił politycznych, niemożliwe było ustanowienie ładu w Europie bez przywrócenia państwa polskiego, była to w dużej mierze zasługa Marszałka Piłsudskiego.