Dla każdego człowieka pod słowem ojczyzna kryją się zupełnie inne treści. Jeden uważa, że ojczyzna to miejsce, w którym przyszło się człowiekowi urodzić i którego w takim układzie, z oczywistych wzglądów, nie może sobie wybrać. Kto inny będzie uważał, że ojczyzna to poczucie tożsamości z jakąś grupą ludzi, którą można nazwać narodem - że ojczyzna to język, pewien krąg kulturowy. Jeszcze inny będzie zdania, że ojczyzna to miejsce na świecie, które uważasz za swój dom i w którym czujesz się najlepiej i najbezpieczniej. Są tacy, którzy do słowa ojczyzna przywiązują ogromną wagę i tacy, dla których to pojęcie jest tylko słowem. Nie jest pewne, czym jest ojczyzna. Pewne natomiast jest jedno - ojczyzna jest stale obecnym motywem literackim. W polskiej literaturze charakterystyczną sytuacją jest pojawienie się motywu ojczyzny wtedy, kiedy ona sama jest w zagrożeniu lub wręcz w niewoli.
Księga Wyjścia jako pierwsza, zaczyna nam mówić o motywie ojczyzny w literaturze. Natomiast jeśli chodzi o literaturę polską, to dopiero w średniowieczu zaczęły kształtować się koncepcje państwa, narodu, ojczyzny. Granice były raczej płynne, język dworu książęcego i królewskiego dopiero stawał się ogólnonarodowym, poczucie więzi plemiennej, lojalności wobec władcy i drużyny były silniejsze niż związki z narodem. Jednak z czasem, po zjednoczeniu państwa przez Kazimierza Wielkiego i Jagiellonów, zaczęło wzrastać poczucie przynależności do narodu. Język polski stał się językiem ojczystym - “Polacy nie gęsi, iż swój język mają”- mówi Rej, a Kochanowski rezygnuje z twórczości w języku łacińskim i pisze po polsku. Pojawia się literatura i publicystyka obywatelska, patriotyczna, krytykująca postawy negatywne i lansująca pozytywne.
Występowanie motywu „ojczyzny” w literaturze (kolejność chronologiczna):
Biblia
Księga Wyjścia: opowieść o wyprowadzeniu z Egiptu, Ziemia Obiecana,
Antyk
Mit o wojnie trojańskiej,
Homer, Odyseja: Itaka ojczyzna duchowa,
Tyrtajos: poezja patriotyczna,
Wergiliusz, Eneida: Eneasz poświęca się dla misji, jaką jest założenie Rzymu,
Owidiusz, Elegie: tęsknota za ojczyzną,
Średniowiecze
Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz, Kroniki polskie: zwięzła prezentacja przodków i dziejów kraju,
Pieśń o Rolandzie: utwór o patriocie, patriotyzmie i walce z własnymi słabościami,
Mikołaj Rej, Krótka rozprawa...: satyryczny dialog między przedstawicielami trzech stanów: szlacheckim (Pan), chłopskim (Wójt) i duchowieństwem (Pleban) oraz krytyka posłów sejmowych - “każdy na swe skrzydło goni”,
Bogurodzica: pierwszy polski hymn,
Renesans
J. Kochanowski, Pieśń V (“O spustoszeniu Podola”): pochwała wypełniania żołnierskich i obywatelskich obowiązków,
Pieśń XII (“O cnocie”): “...jeśli komu droga otwarta do Tym, co służą ojczyźnie.”,
Pieśń XIX (“O sławie”): virtus (cnota) “sama ona nagrodą i płacą jest w sobie”,
Zgoda, Satyr: krytyka szlachty, która zajęła się handlem, a nie dba o wzmocnienie obrony ojczyzny,
Odprawa posłów greckich: krytyka prywaty,
Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej: obszerne dzieło z propozycjami nowoczesnych reform, np. w sądownictwie i szkolnictwie,
Piotr Skarga, Kazania Sejmowe: ojczyzna jako tonący statek lub chora matka,
Kazania wtóre o miłości ku ojczyźnie...: ojczyzna to matka, która “urodziła i wychowała, nadała, wyniosła” dziecko,
Kazanie ósme: nawołanie do opamiętania,
Piccolo Machiavelli: co może zrobić władca dla dobra, państwa i obywateli,
Barok
Wacław Potocki, Transakcja wojny Chocimskiej: dawna świetność ojczyzny kontra czasy mu współczesne, popsute obyczaje,
Nierządem Polska stoi: nie ma rządu, nikt nie podejmuje decyzji, nie przestrzega praw, ani dba o sprawiedliwość,
O czym że Polska myśli i we dnie, i w nocy: odpowiedź to wyliczenie zbytków: sześciokonne karety, srebrem odziani pachołkowie, służba w liberiach koralowych, biżuteria z pereł i diamentów, aksamity, sobole, wykwintne potrawy... “O tym szlachta, panowie, o tym myślą książęta”, oraz druga część wiersza: przedstawienie dramatycznej sytuacji ojczyzny: zwężające się granice, źle bronione przez nieopłaconych żołnierzy,
Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki: wizja Polaka Sarmaty, duma narodowa bliska momentami ksenofobii,
Oświecenie
Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła: pochwała sarmatyzmu oświeconego, reform Sejmu Wielkiego i patriotyzmu,
Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie: dobry obywatel powinien poświęcić wszystko ojczyźnie,
Stanisław Staszic, Przestrogi dla Polski: publicystyka patriotyczna,
Romantyzm
Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod: Konrad jako samotny bojownik o dobro swojego narodu, który postanawia sam drogą podstępu i zdrady zmierzyć się z wrogiem w imię zasady “cel uświęca środki”, a droga, którą obrał, wymaga samotnego działania; dla dobra ojczyzny poświęca szczęście własne i ukochanej oraz spokój swojego sumienia i życie oraz Halban jako nauczyciel patriotyzmu, pobudza Konrada do działania,
Dziady: prometeizm, mesjanizm, martyrologia narodu polskiego,
Pan Tadeusz: epos narodowy, barwny opis dawnych obyczajów,
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego: emigranci jako apostołowie, Polska jako zbawiciel innych narodów,
Reduta Ordona, Śmierć Pułkownika: pochwała tych, co oddali życie za ojczyznę,
Juliusz Słowacki, Kordian: winkelriedyzm,
Fantazy: patriotyzm zesłańców,
Smutno mi Boże: smutek wygnańca - tęsknota za krajem (obraz zachodzącego słońca i morza, lecące bociany) oraz podróż jako smutna, wygnańcza wędrówka po świecie bez nadziei powrotu,
Grób Agamemnona: nawiązanie do bohaterów antycznych, wyzwolenie Polski a problem społeczny chłopów gnębionych przez szlachtę oraz wizja nowej Polski - “posąg z jednej bryły” - państwo bez podziałów społecznych,
Pozytywizm
Henryk Sienkiewicz, Trylogia: ku pokrzepieniu serc,
Maria Konopnicka, Rota: odezwa przeciwko germanizacji,
Eliza Orzeszkowa, Gloria victis, Nad Niemnem: problematyka powstania styczniowego,
Adam Asnyka, Nad głębinami: problematyka powstania styczniowego,
Bolesław Prus, Omyłka: problem oceny,
Modernizm
Stanisław Wyspiański, Wesele, Warszawianka, Noc listopadowa: Polacy wobec zrywów niepodległościowych,
Jan Kasprowicz, Księga Ubogich: choć wyraz „ojczyzna” rzadko pojawia się na wargach, jest cenny i drogi…,
Wiek XX
Stefan Żeromski, Syzyfowe prace: opór stawiany rusyfikacji,
Przedwiośnie: Polska szklanych domów i trudne wybory Cezarego,
Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec: obraz konspiracji AK-owskiej,
Stanisław Grochowiak, Pejzaż: ponury obraz ojczyzny z modlącym się Polakiem – pijakiem,
Ildefons Gałczyński, Skumbrie w tomacie