Utwory patriotyczne doby renesansu.

Dla twórców epoki renesansu ojczyzna była sprawą bardzo ważną i wszyscy światli humaniści zabierali głos w jej sprawie. To właśnie oni najlepiej i najwyraźniej dostrzegali wszelkie zagrożenia, godzące w jej przyszłe losy.

Jednym z twórców, dla którego ojczyzna była sprawą bardzo istotną, był Jan Kochanowski. Swój stosunek do ojczyzny wyrażał zarówno w pieśniach patriotycznych (Pieśń V "O spustoszeniu Podola", XII "O cnocie" i XIX "O dobrej sławie"), jak i we fraszkach, w których krytykował wady moralne i społeczne narodu polskiego. W Pieśniach propaguje Kochanowski model obywatelskiej postawy, rezygnacji z prywaty i sumiennej pracy dla dobra ojczyzny.

Jednak najważniejszym utworem Kochanowskiego, odnoszącym się do sytuacji panującej w Rzeczypospolitej jest "Odprawa posłów greckich". Utwór, nawiązujący tematycznie do czasów starożytnych, wyraża przesłanie do obywateli, mówiące, iż prywata i przekupstwo doprowadzić mogą jedynie do upadku Rzeczypospolitej. Wyraźnie dostrzec można liczne analogie do wydarzeń politycznych tego okresu. Priam wykazuje zaskakujące podobieństwo do króla Zygmunta Augusta, chwiejnego i słabego. Rada Królewska obraduje na wzór polskiego Sejmu. Dostrzec można prywatę, egoizm i przekupstwo, które to tak bardzo rozpanoszyły się na polskim dworze. Utwór stanowi ostrzeżenie, iż nie przetrwa żadne państwo, w który interesy obywateli będą stawiane ponad dobro ogółu.

Innym renesansowym twórcą, któremu również dobro ojczyzny bardzo leżało na sercu, był Andrzej Frycz Modrzewski. Jego słynny traktat "O poprawie Rzeczypospolitej" zawiera wizję prawidłowego, sprawiedliwego i prawego państwa. Frycz Modrzewski podejmuje próbę właściwego ujęcia podejścia do obyczajów, prawa, wojny, kościoła i szkoły. Najważniejsze dzieło polityczne tej epoki, jakim niewątpliwie jest traktat Modrzewskiego zawiera program reform ustrojowych, koniecznych do wprowadzenia. Stanowi on najwybitniejsze osiągnięcie polskiej myśli politycznej tego okresu. Zdecydowanie najbardziej radykalną i jednocześnie najbardziej zaskakującą dla szlachty mogła być propozycja Modrzewskiego zrównania wszystkich stanów względem prawa. Jednak Frycz Modrzewski nie poprzestaje na tym. Dąży bowiem do stworzenia silnego, jednolitego wewnętrznie państwa, wychowującego prawych i światłych obywateli. Postuluje wzmocnienie władzy królewskiej. Głosi, co szczególnie ważne w dobie reformacji i rozłamu w łonie Kościoła, postulat wolności sumienia i tolerancji religijnej. Broni najbardziej wyzyskiwanego stanu - chłopstwa. Ponadto wprowadza wiele nieco mniej ważnych postulatów, zapewniających spokojne życie obywatelom, a krajowi jasną przyszłość.

Podobne opinie wyraża w swych Kazaniach Sejmowych ks. Piotr Skarga. Jego wypowiedzi również zawierają troskę o losy ojczyzny, są jednak nieco bardziej przesycone emocjonalnie. Tak jak Frycz Modrzewski, tak i Skarga wyraźnie dostrzega zagrożenia, jakie rozciągają się nad przyszłym losem Rzeczypospolitej. Z racji swego stanowiska starał się on zwrócić na nie uwagę posłów, którzy zasiadali w Sejmie. Skarga nie tylko nazywa po imieniu wady obywateli, lecz równocześnie poprzez swe kazania wzywa do ich poprawy. Piętnuje prywatę, brak miłości do ojczyzny, różnowierstwo, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawo oraz upadek moralności i obyczajowości.Wyraźnie stwierdza, iż szersze ich rozplenienie tych wad niechybnie doprowadzi do upadku państwa.

Kolejnym patriotą, broniącym spraw Rzeczypospolitej jest Mikołaj Rej. W "Żywocie człowieka poczciwego" odnaleźć można wzorzec prawego obywatela. Lecz zasadniczym utworem, w którym Rej wykłada gnębiące go sprawy i swój niepokój o społeczny wizerunek kraju jest "Krótka rozprawa...". W dziele tym Rej przedstawia wszelkie nieprawidłowości, jakie dostrzega w ówczesnych stosunkach społecznych. Przede wszystkim podkreśla wyzysk stanu chłopskiego, ponadto podkreśla prywatę szlachty i kleru.

Jak więc widać, polskim twórcom renesansowym nieobce były sprawy dotyczące kraju. Często piętnowali one dostrzegane wady, równie często wnosili głos o poprawę panujących stosunków społecznych. Wyraźnie widzieli oni zagrożenia, godzące w przyszły los Rzeczypospolitej. I doskonale potrafili oni przewidzieć jej przyszłość, doskonale wiedzieli, dokąd będzie zmierzać, jeśli nie uda się wyplenić wad, jakich nabrało polskie społeczeństwo.