Nakazowa gospodarka

NAKAZOWA GOSPODARKA, system ekon., w którym przedsiębiorstwa i inne instytucjonalne podmioty gospodarujące produkują i zużywają zasoby przede wszystkim na mocy dyrektyw otrzymywanych od władz centralnych. Pierwowzorem gospodarki nakazowej był system ekon. Niemiec w okresie I wojny świat.: państwo niem. kierowało ściśle produkcją zbrojeniową, rynkiem pracy, zaopatrzeniem surowcowym, handlem zagr., przejęło na własność część przedsiębiorstw. W pełni rozwinięta gospodarka nakazowa funkcjonowała w 2 zasadniczych postaciach: w wersji komunist. (zw. gospodarką centralnie planowaną, nakazowo-rozdzielczą itp.) i w wersji faszyst. (zw. gospodarką dyrektywną, korporacyjną itp.). Komunistyczna gospodarka nakazowa kształtowała się stopniowo: od 1917 w sowieckiej Rosji (później ZSRR), od 1921 w Mongolii, od 1944 w Albanii, Bułgarii, Jugosławii, Polsce, Rumunii i na Węgrzech, od 1945 w Czechosłowacji i sowieckiej strefie okupacyjnej wsch. Niemiec (później NRD), od 1946 w Korei Pn., od 1949 w Chinach, od 1954 w Wietnamie Pn., od 1959 na Kubie, od 1969 w Jemenie Pd., od 1974 w Etiopii, od 1975 w Angoli, Kambodży, Laosie i Mozambiku. Elementy komunist. wersji gospodarki nakazowej próbowano realizować m.in. w Afganistanie (1978 87), Algierii (za rządów H. Bumediena), Egipcie (za rządów G.A. Nasera), Birmie (za rządów gen. Ne Wina) i Gwinei (za rządów S. Toure). Faszystowska gospodarka nakazowa kształtowała się stopniowo od 1922 we Włoszech i od 1933 w Niemczech; pewne jej cechy wystąpiły tekże w Japonii (1936 45), Portugalii (za rządów A.O. Salazara), Hiszpanii (za rządów gen. F. Franco), Brazylii (za rządów G.D. Vargasa) i Argentynie (za rządów J. Perona). Oba typy gospodarki nakazowej działały w warunkach istnienia monopartyjnych dyktatur polit. wykazujących tendencje totalitarne.

U podstaw komunist. wersji gospodarki nakazowej legły teorie K. Marksa i F. Engelsa, zwł. koncepcje likwidacji własności prywatnej, mechanizmu rynkowego i pieniądza oraz zorganizowanie całej gospodarki na wzór jednej wielkiej fabryki. Koncepcje te, przejęte i przetworzone przez bolszewików, wyznaczyły po zdobyciu przez nich 1917 władzy w Rosji oficjalny docelowy wzorzec systemu ekonomicznego. Pod wpływem czynników zewn. uległ on licznym modyfikacjom, a nawet częściowej rewizji. Sowiecki model gospodarki nakazowej, którego wstępną formą była polityka gosp. komunizmu wojennego (1918 21), ukształtował się ostatecznie na początku lat 30. w okresie polityki tzw. socjalist. industrializacji. Do najważniejszych jego cech należały: dominacja własnościowa państwa (nacjonalizacja), zhierarchizowana i wieloszczeblowa struktura podmiotowa, centr. planowanie gospodarcze i zarządzanie, marginalizacja mechanizmu rynkowego, bierne wykorzystanie pieniądza. Sowiecki model gospodarki nakazowej został przyjęty jako wzorzec przez powstałe po II wojnie świat. państwa bloku komunist.; najistotniejsze odstępstwa od tego wzorca wystąpiły w Polsce, gdzie po 1956 zaniechano kolektywizacji rolnictwa, które zachowało w większości charakter prywatny. Od połowy lat 50. w ZSRR i komunist. państwach eur. podejmowano próby reformowania systemów gospodarki nakazowej; inicjatywy związane z ujawnianiem się nieefektywności systemów gospodarki nakazowej były niekonsekwentne: po 1956 w ZSRR i we wszystkich jego krajach satelickich następowało powolne odchodzenie od klas. wzorca komunistycznej gospodarki nakazowej Stosunkowo największe zmiany systemowe wprowadzano od 1968 na Węgrzech (dlatego kraj ten uchodził za przykład udanego skojarzenia gospodarki nakazowej z elementami rynku). Likwidacja niektórych ortodoksyjnych rozwiązań systemowych nie zdołała jednak zapobiec (również na Węgrzech) obniżeniu się dynamiki rozwojowej. Dzięki istnieniu rezerw ekstensywnych czynników produkcji (zwł. wolnych zasobów siły roboczej i tanich surowców), w których mobilizowaniu komunistyczne gospodarki nakazowe wykazywały dużą sprawność, uzyskiwano wysokie nominalne tempo wzrostu gospodarczego. Wraz z wyczerpywaniem się rezerw pojawił się mechanizm tzw. gospodarki niedoboru (J. Kornai); zwielokrotnił on liczne wady, którymi od początku były obarczone gospodarki nakazowe typu komunist. zwł. nadmierny stopień etatyzacji i centralizacji, uznaniowo-przetargowa procedura przyznawania środków, skłonność do przerostów w inwestowaniu, napięcia w toku realizacji planów, selaktywność i dysproporcjonalność rozwoju, nieracjonalność rachunku ekon., fałszywa struktura cen, zapóźnienie technol., niski stopień innowacyjności i wydajności pracy, wysoka materiałochłonność, niedrożność kanałów dystrybucji, tzw. rynek producenta, "czarny rynek" i "szara" strefa doprowadzając je w końcu lat 80. na skraj załamania. Wszystkie państwa komunist. w Europie stanęły wówczas w obliczu problemów nierozwiązywalnych na gruncie gospodarki nakazowej: przede wszystkim braków surowcowych i rynkowych, tzw. pułapki zadłużenia, narastającej inflacji oraz obniżenia się stopy życiowej ludności. Krach gosp. był gł. powodem upadku ustrojów polit. w kolejnych krajach obozu komunist. i rozpoczęcia prób transformacji w kierunku kapitalizmu.

Pozaeuropejskie kraje komunist. ze względu na szczególnie głębokie zacofanie gosp. i cywilizacyjne oraz uwikłanie w wewn. i zewn. konflikty zbrojne formowały początkowo swoje systemy ekon. wg wzorców sowieckiego komunizmu wojennego z początku lat 20., rozszerzonych o planowanie centr. i kolektywizację (lub upaństwowienie) rolnictwa. Skrajnie niski stopień urbanizacji zrodził w niektórych państwach koncepcję tzw. komunizmu agrarnego (np. maoizm, ideologia Czerwonych Khmerów). Ostatecznie jednak pozaeur. kraje komunist. skoncentrowały się na próbach rozwoju rolnictwa i wykreowaniu impulsu industrializacyjnego metodami zbliżonymi do stosowanych w ZSRR po II wojnie świat., okupując wysiłek inwestycyjny coraz większymi brakami w zaopatrzeniu rynkowym i ograniczeniami konsumpcyjnymi. Na początku lat 80. ewolucję od gospodarki nakazowej do gospodarki rynkowej rozpoczęły Chiny; przebiega ona jednak w warunkach dyktatury monopartyjnej i dominacji sektora zetatyzowanego. W 1985 na drogę chiń. wszedł Laos, a 1989 Wietnam. Większość pozostałych reżimów komunist. poza Europą upadła w końcu lat 80. i na początku 90., co oznaczało także kres ich dotychczasowych systemów ekon.; gospodarka nakazowa utrzymała się jedynie w Korei Pn. i na Kubie.

Faszystowska wersja gospodarki nakazowej nie wyrosła z żadnej samodzielnej ideologii społ.-ekon.; w pełni ukształtowała się jedynie we Włoszech 1934 i Niemczech 1936. Podstawowa różnica między komunist. a faszyst. wersją gospodarki nakazowej zaznaczyła się w sferze własności: w pierwszym przypadku własność prywatna uległa w zdecydowanej większości likwidacji, w drugim mimo pewnych zmian związanych z etatyzacją części przemysłu i bankowości, bezpośrednimi inwestycjami państwa, a w Niemczech dodatkowo tzw. aryzacją własności (konfiskatą mienia żyd.) zachowała wyraźną dominację. W rezultacie w gospodarce nakazowej typu faszyst. odgórne dyrektywy były adresowane w przeważającej mierze do sektora niepaństw., nie powstały też typowe dla komunistycznych gospodarek nakazowych kompleksowe systemy centr. planowania i zarządzania o charakterze nakazowo-rozdzielczym (choć we Włoszech elementy planowania centr. wprowadzała, szczególnie od 1934, Nar. Rada Korporacji, w Niemczech zaś od 1936 realizowano 4-letnie plany gosp.). Istota faszyst. typu gospodarki nakazowej polegała na przejęciu przez władze państw. zarządzania gospodarką za pośrednictwem ustanowionych odgórnie hierarchicznych struktur organizacyjnych. Elementy składowe owych struktur (nie znanych w komunistycznych gospodarkach nakazowych) określa się zwykle mianem korporacji (korporacjonizm); regułą było, iż na pewnym szczeblu hierarchii przybierały one formy solidarystyczne, jednocząc (w praktyce przymusowo) pracodawców prywatnych i pracowników najemnych. Korporacje wszystkich szczebli podlegały w pełni władzom centr., stanowiąc narzędzie realizacji ekon. i socjalnej polityki państwa. W systemach gospodarki nakazowej typu faszyst. za pomocą państw. dyrektyw regulowano poziom produkcji, przydział surowców, wielkość zatrudnienia, wysokość cen, obroty handlu zagr. i przepływ dewiz; określano zakres inwestycji (również prywatnych), poziom płac roboczych i czas pracy; narzucano formy własnościowe przedsiębiorstw, typy zrzeszeń producentów, tryb przymusowego arbitrażu w sporach zbiorowych (strajki i lokauty zostały zakazane) i procedury przymusowego pośrednictwa pracy; reglamentowano sprzedaż produktów rolnych, a w Niemczech ponadto wyłączono z obrotu i zdekomercjalizowano dobra ziemskie. W konsekwencji z gospodarek faszyst. zostały wyparte w dużym stopniu konkurencja i mechanizm rynkowy. Odgórne decyzje władz centr. zmierzały do: ekspansji inwestycyjnej, gł. w sektorze militarnym i w infrastrukturze, autarkii gosp., aktywnej polityki socjalnej. Faszystowskie gospodarki nakazowe we Włoszech i Niemczech upadły w wyniku II wojny świat., już wcześniej jednak mimo wysokiego tempa wzrostu ujawniły się ich bariery rozwojowe, zwł. nadmierny wpływ państwa, trudności w finansowaniu inwestycji, niedobory surowców i siły roboczej, "kampanijność" polityki ekon., konieczność coraz większych wyrzeczeń konsumpcyjnych.