Wałcz

Położenie. Miasto położone 120m nad poz. morz, na Pojezierzu Wałeckim (jest jego stolicą), położone pomiędzy dwoma jeziorami: Raduńskim i Zamkowym, węzeł dróg kołowych biegnących w kierunku Piły(27km), Trzcianki, Człopy, Kalisza Pomorskiego, Czaplinka(38km), Szczecinka i Złotowa oraz linii kolejowej do Piły, Krzyża, Kalisza Pomorskiego i Złocieńca.
Rys historyczny. Dawna osada słowiańska została w połowie XIII stulecia darowana czy też sprzedana przez dziedziców zakonowi templariuszów, który nie mogąc dać sobie rady z wymawianiem i zapisaniem rodzimej nazwy, przechrzcił ją na Kron. We wczesnym średniowieczu (do XII w.) był tutaj warowny gród pomorski, który w wyniku podbojów Bolesława Krzywoustego został przyłączony wraz z Krajną do Wielkopolski. Obok grodu rozwijało się osiedle rybackie. W 1296 r. po zamordowaniu Przemyśla II ziemię wałecką opanowała Brandenburgia. W 1303 roku margrabiowie Otto, Jan, Waldemar i Konrad zlecili rycerzom Ulrichowi Schningowi i Rudolfowi Liebenthalowi dokonanie nad jeziorem Wałcz (Wolzen) lokacji miasta o nazwie Arnescrone. Ludność miejscowa nadal używała nazwy Wałcz. Po lokacji wzniesiony został również w Wałczu zamek. Kościół istniał tu już dawniej, założony przez templariuszów. Po 1312r Władysław Łokietek wypędził z Wałcza Brandenburczyków, a jego właściciele uznali się za lenników Korony Polskiej. W 1368 r. Wałcz wraz z całą ziemią wałecką został odzyskany przez Kazimierza Wielkiego i nadany księciu wołogojsko-słupskiemu Kazkowi (1369). Kazimierz Wielki zatwierdził miastu wszystkie przywileje gospodarcze. W 1343r król Kazimierz Wielki wydając swą córkę Elżbietę za księcia pomorskiego Bogusława V Ołogoskiego, dał jej tytułem wiana powiat wałecki i powiat ten wraz z księstwem łęczyckim, sieradzkim i Ziemią Dobrzyńską przeszedł osobnym zapisem na jej syna, więc wnuka Kazimierza, księcia Kazka IV, zwanego w Polsce Szczecińskim, którego król upatrzył na swego następcę. Temu Kazkowi, który przy zdobywaniu dla Polski szturmem zamku Wielatowa - ranny kamieniem śmiertelnie - wkrótce zmarł, kronikarz współczesny mu, Janko z Czarnkowa, poświęca cały rozdział 35. Tak oto pisze; "Roku Pańskiego 1377 dnia 2-go miesiąca stycznia prześwietny książę Kazimierz, zwany Kazko, książę dobrzyński, bydgoski, pomorski, kaszubski, i pan na Szczecinie zakończył swe życie na swym zamku w Bydgoszczy, nie pozostawiwszy z córki Ziemowita żadnego potomstwa. Po jego śmierci księstwo dobrzyńskie, jako też zamki Bydgoszcz i Wałcz zostały przyłączone do korony królestwa polskiego. Ciało jego spoczywa w byszewskim klasztorze cystersów. Ten książę Kazimierz był tak hojny, że porozdawał nieopatrznie swym sługom i innym ludziom wszystkie swe wsie stołowe, a sam prawie nie miał z czego opędzać wydatków na swe książęce utrzymanie, póki po śmierci ojca, księcia Bogusława, ziem jego nie Odziedziczył. Przyrodnia siostra jego, Elżbieta, cesarzowa rzymska i królowa czeska niejednokrotnie zaspokajała jego potrzeby, przysyłając mu wielką ilość upominków w srebrnych naczyniach i gotowiźnie, książę wszakże niedługo te podarunki u siebie zachowywał, lecz nie zważając na zakaz siostry, rychło je rozszafowywał, hojnie wszystkim rozdając. Miał on za żonę najprzód córkę Kiejstuta, księcia litewskiego, potem po jej śmierci córkę Ziemowita, księcia mazowieckiego. Od dzieciństwa wychowywał go dziad jego, Kazimierz, król polski; przebywał również kilka lat na dworach Karola - cesarza rzymskiego, swego szwagra, i Ludwika, króla węgierskiego, swego wuja. Był ciała wątłego, a chociaż gwałtowny i niestały, mimo to pełen życia i łatwo dający się do działania porywać." Postać tego Kazka, któremu niestety, w historiach Polski poświęcało się zaledwie zdawkowe wzmianki.
Miasto Wałcz w kwietniu 1378r, w samą wigilię Paschy, przez ogień zaprószony w piekarni spłonęło doszczętnie, wraz z otaczającym je ostrokołem i kościołem. Jedynie zamek ocalał. Janko z Czarnkowa tak o tym pisze:
"Ubodzy mieszczanie Wałcza, nie śmiać odbudować swych domów z obawy przed częstymi napadami szlachty pomorskiej, zwanej Borkowie (z rodu Maćka Borkowica - wrogowie ówczesnych dziedziców Wałcza, panów na Wedelu), przesiedlili się w różne inne miejsca. Starosta wielkopolski Domarat, zebrawszy wojsko, wkraczał, i to niejednokrotnie, do ziemi tej szlachty paląc i pustosząc w niej wiele wsi i grodów warownych".
Nie jest dla nas jasne, w jaki sposób Brandenburczycy zawładnęli Wałczem po 1380r, mimo odbicia miasta dla Polski przez kasztelana Czarnkowskiego od Bogusława VIII. Po Brandenburczykach zdobył tu sobie prawa w końcu XIV stulecia cesarz Wacław. W 1402r wojewoda siedmiogrodzki Ścibor wziął pod zastaw pożyczki 63000 florenów, udzielonej cesarzowi Zygmuntowi I, wówczas królowi Węgier, Nową Marchię i Wałcz. Tego samego roku Krzyżacy odkupili od Ścibora część ziemi wałeckiej, wolnej od zastawu. Mimo opanowania Wałcza i okolicy przez wojska polskie, Władysław Jagiełło odstąpił Wałcz Krzyżakom na mocy układu pokojowego, zawartego z nimi w Brześciu w 1436r. Dopiero z rozpoczęciem wojny trzynastoletniej Wałcz wrócił do Polski i zatwierdzony został przy niej pokojem toruńskim w 1466r. Od tego czasu Wałcz stał się miastem królewskim, starościńskim. W 1553r zaprowadzono tu sądy grodzkie. W latach 1535-1581 starostami byli tu Górkowie, z których Łukasz pierwszy wprowadził luteranizm, dopomagając w 1544r do profanacji kościoła katolickiego i opanowania go przez innowierców. Dopiero w 1594 r, starosta Jan Gostomski odebrał kościół Św. Mikołaja protestantom, a w 1683r biskup Hieronim Wierzbowski poświęcił go. W 1618r starosta tutejszy, a jednocześnie wojewoda inowrocławski i kaliski, Jan Gostomski, sprowadził do Wałcza jezuitów. W akcie fundacyjnym Gostomski tak oto motywuje swoją fundację: "Poszedłem za przykładem moich rodziców, a od nich natchniony wybrałem na tej granicy Pomeranii miejsce, które mi się zdało najdogodniejsze do znoszenia odszczepieństwa i w nim umieściłem ojców Soc. Jesu na całym świecie doświadczonych..." Jezuici walczyli tu nie tylko z wpływami luterskimi, propagowanymi przez Brandenburczyków, ale i z rodzimym, słowiańskim pogaństwem, które w Wałczu w obrzędach ludowych tkwitło w początkach XVII stulecia w najlepsze, jak o tym czytamy w Słowniku Geograficznym. W XIV w. Wałcz leżący przy szlaku handlowym z Ujścia do Kołobrzegu przechodził okres pomyślnego rozwoju gospodarczego jako ośrodek produkcji rzemieślniczej i przetwórstwa rolnego. Odbywały się tutaj 4 jarmarki w roku, dobrze rozwijało się sukiennictwo. W okresie wojen polsko-krzyżackich (wielka wojna, wojna 13-letnia), Wałcz był dwukrotnie palony przez Krzyżaków (1409, 1460). Po pokoju toruńskim (1466 r.) Wałcz stał się miastem królewskim, starościńskim, a w XVI w. stolicą powiatu sądowego i starostwa grodowego województwa poznańskiego.
Niezależnie od miasta lokacyjnego, w XVI w. zaczął rozwijać się drugi organizm miejski, jakim było osiedle podmiejskie, wyrosłe na podzamczu, podlegające bezpośrednio jurysdykcji starosty. Na początku XVII w. nabrało zorganizowanych cech miasta z burmistrzem na czele, a w 1633 r. Władysław IV nadał mu prawo miejskie (dzięki staraniom starosty wałeckiego M. W ejhera). Przy lokacji Nowy Wałcz otrzymał prawo do odbywania cotygodniowych jarmarków, a Jan Kazimierz dodał jeszcze 2 jarmarki rocznie. W obu miastach rozwijało się sukiennictwo, tkactwo płótna, krawiectwo, szewstwo i stolarstwo. Istnienie obok siebie dwóch konkurencyjnych miast było źródłem częstych konfliktów natury ekonomicznej, pogłębionych jeszcze kwestiami natury narodowościowej (żyli tutaj Polacy, Niemcy, Żydzi, Szkoci). W XVI w. doszły zatargi religijne związane z szerzeniem się reformacji. W 1658 r. oba miasta połączyły się w jeden organizm miejski. Potęgująca się fala kontrreformacji przewinęła się również przez Wałcz. Po spaleniu się probostwa jezuickiego w czasie olbrzymiego pożaru w 1621r panowie Gostomscy i Tuszyńscy dopomogli jezuitom odbudować się, darowując im materiały i fundusze wartości 15000 złotych. Jezuici prowadzili w Wałczu szkołę, która wkrótce zyskała sławę znakomitej uczelni. W niej to, zwanej następnie gimnazjum pojezuickim, kształcił się od 1788r znakomity prawnik polski, Michał Hubę. Obok gimnazjum, szkoła parafialna kształciła dzieci rzemieślników. Szpital w Wałczu założono na początku XVIII stulecia. W XVIII w. założono szpital. Wielkie pożary niszczyły miasto kilkakrotnie (1378, 1407, 1577, 1584, 1621,1676,1711,1733, 1779,1825,1827,1836). Wiatach wojny północnej (1709-1711) ludność została zdziesiątkowana przez zarazę. W czasach napoleońskich stacjonowali w Wałczu Francuzi i Polacy. W 1772 r. Wałcz znalazł się w zaborze pruskim i został nazwany Deutsch Krone (wszedł do rejencji kwidzyńskiej).
W XIX w. zaznaczył się szybki rozkwit ekonomiczny miasta. Rozwijał się tutaj handel drzewem, było kilka tartaków, odlewnia żelaza, fabryka maszyn, mebli, drukarnia, wapienniki, browar. W 1880 r. połączono Wałcz linią kolejową z Piłą, a w latach 1888-1914 z Człopą, Kaliszem Pomorskim, Złocieńcem i Złotowem. W czasie działań wojennych w 1945 r. zniszczonych zostało 667 budynków, czyli 45% miasta legło w gruzach. Wałcz został zdobyty przez armię radziecką 11 lutego 1945 r. W wyniku powojennej odbudowy uruchomiono tu zakłady przemysłu spożywczego, materiałów budowlanych, chemiczne, wytwórnię pasz, zakłady rowerowe, Państwowy Ośrodek Maszynowy. Wałcz jest dużym ośrodkiem turystyczno-wczasowym. Z zabytków zachowało się nieco kamieniczek mieszczańskich z XVIII/XIX w., domy secesyjne, budynek dawnego kolegium jezuitów z XVII w., przebudowany później na szkołę, spichlerz z XIX w.
Zaludnienie. 1772 r.: l155 mieszkańców, 1816 r.: 2450, 1857 r.: 3748, 1900 r.: 7278, 1925 r.: 10579, 1939 r.: 14936, 1946 r.: 7816, 1955 r.: 14000, 1961 r.: 15973, 1970 r.: 18643, 1987 r.: 26186.
Nazwa. Pierwotna nazwa polska Wałcz odnosiła się początkowo do nazwy jeziora (Volzen), a później została przeniesiona na osadę nadjeziorną. W XIV w. występuje w formie Welcz, Wełcz. Pochodzenie nazwy nie jest jednoznaczne, być może pochodzi od słowa "wlec", "włóka", "wilgoć" i nawiązuje do płynącej wody. Nie wykluczone, że jest to nazwa dzierżawcza, utworzona od imienia Wałek, Wałecz. Niemiecka nazwa Arneskrone została nadana w 1303 r. przez margrabiów brandenburskich. Po rozbiorze Polski w 1772 r., Niemcy przemianowali miasto na Deutsch Krone czyli Niemiecka Korona.