Zakon Krzyżacki

Zakon Krzyżacki powstał około roku 1190 (według "Opowieści o pierwocinach Zakonu Niemieckiego"), podczas oblężenia Akkony (dzisiejszej Syrii). Początek swój bierze ze szpitala założonego przez mieszczan z Bremy i Lubeki w celu opieki nad wojskami chrześcijańskimi. Mieszczanie ci, wracając do ojczyzny, przekazali szpital kapelanowi Konradowi i komornikowi Burchardowi z otoczenia księcia szwabskiego (niemieckiego) Fryderyka . Przyjmując regułę zakonną, nazwali ów szpital imieniem Bogurodzicy Marii, w nawiązaniu do szpitala niemieckiego pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie (mając nadzieję na przywrócenie tego miasta chrześcijanom). Jerozolima od roku 1187 była w rękach arabskich. Papież Klemens III w roku 1191 zatwierdził regułę szpitalników i od tego roku stali się odrębnym bractwem religijno-charytatywnym. Po zdobyciu Akkony, szpitalnicy otrzymali duże darowizny w mieście i okolicy. Bractwo zatwierdził na nowo papież Celestyn III, zwalniając dodatkowo jego ziemie z podatku kościelnego. Pierwszymi placówkami Krzyżaków w Europie były darowizny cesarza Henryka VI w południowych Włoszech, który wiązał z nimi szerokie plany ekspansji niemieckiej na Bliskim Wschodzie. Przełomową datą w dziejach Krzyżaków jest rok 1198, kiedy to bractwo szpitalne. zostało zmienione w zakon rycerski. Jednakże przez kilkanaście następnych lat nowy zakon rycerski był organizacją słabą, zwłaszcza, że w Niemczech po śmierci promotora zakonu, cesarza Henryka VI, rozgorzała długoletnia wojna domowa, toteż możnowładcy niemieccy nie interesowali się zbytnio sprawami cesarstwa na Wschodzie. Radykalną zmianę, przyniosło wybranie czwartego mistrza zakonu Hermana von Salza (1209-1239). Człowiek ten, niezwykle energiczny, wytrawny i bezwzględny polityk, potrafił wykorzystać każdą okazję aby uzyskać od cesarza i papieża prawa i przywileje dla Zakonu. Za jego rządów Krzyżacy rozszerzyli swoje wpływy i rozpoczęli budowę państwa zakonnego nad Bałtykiem. Papież Honoriusz III obdarzył Zakon wszystkimi zwolnieniami i prawami, które posiadały dwa starsze zakony rycerskie (templariusze i joannici). A były to między innymi: wyłączenie spod władzy miejscowej hierarchii kościelnej i bezpośrednie podporządkowanie papieżowi, swoboda zarządu wewnętrznego. Zakon cieszył się także potężną protekcją cesarza Fryderyka II (1211-1250). Krzyżackie posiadłości w Królestwie Jerozolimy, a także w Europie przynosiły im duże dochody i stanowiły podstawę finansową dla ich działalności politycznej i wojskowej. Jednak ambicje Zakonu były o wiele większe niż dotychczasowa działalność w Ziemi Świętej. Chcieli własnego państwa, a Henryk von Salza zdawał sobie sprawę, że panowanie łacinników w Syrii nie będzie trwałe, szukał więc ziem, które były celem niemieckich zainteresowań. Pierwszą próbą stworzenia własnego państwa, Krzyżacy podjęli w południowo-wschodnim Siedmiogrodzie w roku 1211, gdzie sprowadził ich król węgierski Andrzej II, aby bronili granic przed plemionami koczowniczych Kumanów. Jednak, kiedy próbowali wyłamać się spod władzy królewskiej, a nadaną ziemię przekazali jako lenno papieżowi, Andrzej II wypędził ich z Siedmiogrodu w roku 1225. W niecały rok później propozycja księcia Konrada Mazowieckiego dała Krzyżakom nową możliwość stworzenia państwa zakonnego nad Bałtykiem. Tym razem przygotowali się staranniej. Cesarz Fryderyk II poparł ich plan i w dokumencie wydanym w Rimini w roku 1226 pozwolił Krzyżakom na stworzenie własnego państwa na ziemiach podbitych Prusów, a równemu w prawach z innymi księstwami Rzeszy. Grzegorz IX zatwierdził to w roku 1234, biorąc nowe państwo zakonne w opiekę papieską. W ten sposób zaczęła się historia Zakonu Krzyżackiego w Prusach.
W 1230 roku Krzyżacy rozpoczynają walkę zbrojną przeciw Prusom. W pierwszej fazie umacniają się na terenie ziemi chełmińskiej skąd atakują kraj Pomezanów. Podbój Pomezanii nastąpił w dużej mierze przy pomocy rycerstwa niemieckiego, które sprowadził na pomoc Zakonowi margrabia Miśni, Henryk Wspaniały. W ciągu 10 lat Krzyżacy opanowali Prusy Górne (do rzeki Pasłęki). Książę pomorski Świętopełk zrozumiał wówczas niebezpieczeństwo grożące ze strony Krzyżaków i poparł wybuch powstania pruskiego wypowiadając wojnę Zakonowi w 1242 r. System zamków obronnych zbudowanych w tym czasie przez Krzyżaków i pomoc rycerstwa niemieckiego, spowodowały, że Świętopełk został zmuszony do podpisania w 1248 roku pokoju w Kowalowym Ostrowiu, co zdecydowało o klęsce pierwszego powstania pruskiego i o podpisaniu układu w Dzierzgoniu w 1249 roku. Po ugruntowaniu władzy na dotychczasowych terenach, Krzyżacy przystąpili do podboju Prus Dolnych i Sambii. Tym razem z pomocą pospieszył król Czech Ottokar II. Na jego cześć nazwano nowo założone miasto nad Pregołą - Królewiec.
W 1260 roku Prusowie zrywają się po raz drugi do powstania. Powszechność tego powstania oraz dobra organizacja przyniosły powstańcom w pierwszej fazie poważne sukcesy. Jednak przewaga techniczna rycerzy zakonnych oraz pomoc rycerstwa z Niemiec jeszcze raz zdecydowały o zwycięstwie krzyżackim. Powstanie upada w 1283 roku. Zrealizowano wówczas to o czym marzył Herman von Salza: w Prusach powstało państwo krzyżackie, w którym klasę rządzącą stanowili bracia rycerze pochodzenia niemieckiego, a poddanych, germanizowani Prusowie oraz osadnicy pochodzenia niemieckiego, polskiego i litewskiego. Niebezpieczeństwo ze strony nowego tworu państwowego dostrzeżono dopiero po bezprawnym zagarnięciu przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego w latach 1308-1309. Początkowo próbowali oni uzyskać zgodę króla polskiego na włączenie Pomorza do swojego państwa. Gdy jednak okazało się, że Władysław Łokietek (ok. 1260-1333) nie ma zamiaru pójść w stosunku do nich na jakiekolwiek ustępstwa, sprzymierzyli się z Janem Luksemburskim i uderzyli w 1327 roku na Kujawy i Wielkopolskę. Zapewne te łupieskie wyprawy połączone z paleniem osad, mordowaniem kobiet i dzieci skłoniły później Jana Długosza do określenia zakonnych rycerzy mianem „Latrones cruce signati” (znaczy to łotrzy krzyżem znaczeni). Zwycięstwo Władysława Łokietka pod Płowcami 1331 nie osłabiło Zakonu. Dopiero umiejętna akcja dyplomatyczna Kazimierza Wielkiego rozbiła koalicję krzyżacko-luksemburską i skłoniła ją do podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 roku. Pomorze zostało jednak przy Zakonie. Krzyżacy nie uznali także dwukrotnych wyroków sądów papieskich nakazujących im zwrot zagrabionych ziem Polsce. Po podpisaniu pokoju z Polską w Kaliszu Krzyżacy zwiększyli swoje ataki przeciw sąsiedniej Litwie. Wzrastające niebezpieczeństwo podboju tego kraju w II połowie XIV wieku skłoniło wielkiego księcia Jagiełłę do szukania przymierza z Polską. Rezultatem tego była umowa w Krewie podpisana w 1385 roku, na podstawie której Jagiełło po przyjęciu chrztu został mężem królowej Jadwigi oraz władcą Polski (jako Władysław). Związek ten był jedną z zasadniczych przyczyn zwycięstwa sprzymierzonych armii pod Grunwaldem. "Wielka Wojna" w latach 1409-1411 nie przyniosła jednak jeszcze wyzwolenia ziem zagarniętych przez Krzyżaków. Henryk von Plauen zdołał obronić Malbork, a Luksemburgowie: Wacław Czeski i Zygmunt Węgierski, grożąc atakiem od południa skłonili króla polskiego do podpisania pokoju w Toruniu 1411 roku. Niemniej jednak zwycięstwo Jagiełły i Witolda przekreśliło ekspansję Zakonu i pozwoliło na inne spojrzenie na rolę Zakonu nad Bałtykiem.
Opozycja stanów pruskich przeciw rządom zakonnym przybierała na sile. W lutym, roku 1454 wybuchło powstanie zbrojne przeciwko Zakonowi, które zapoczątkowało wojnę 13 letnią, (1454-1466) król Kazimierz Jagiellończyk przychylając się do prośby poselstwa stanów pruskich, wypowiedział wojnę Zakonowi. Po prawie trzynastoletnich działaniach wojennych, Krzyżacy podpisali pokój w Toruniu 1466, oddając Polsce, Pomorze, ziemię chełmińską, Warmię oraz Malbork i okolice. Wielki mistrz, jako lennik króla polskiego, zatrzymał pozostałą część państwa zakonnego i przeniósł swoją rezydencję do Królewca.

Pomimo podpisania pokoju w Toruniu, Krzyżacy nie zaprzestali prób przekreślenia jego postanowień. Nasilenie tych akcji przypada na rządy wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna. Bliskie pokrewieństwo z Jagiellonami, nie przeszkadzało mu wcale uderzyć na Warmię i Olsztyn. Nieoczekiwane przyjęcie luteranizmu przez Albrechta, oraz postawa polskich polityków, doprowadziła do układów w 1525 roku, zakończonych słynnym hołdem pruskim. Państwo zakonne w Prusach przestało istnieć, a w jego miejsce powstało państwo świeckie. Władcą został Albrecht, który w imieniu własnym i następców złożył przysięgę lenną na wierność królowi polskiemu.



Wielcy Mistrzowie Zakonu
1. Henryk Walpot 1198-?
2. Otto von Kerpen ?- 1209
3. Henryk Bart 1209
4. Herman von Salza 1209-1239
5. Konrad von Thringen 1209-1240 (z Turyngii)
6. Gerard von Malberg 1241-1244 (zrezygnował z urzędu, przeszedł do templariuszy)
7. Henryk von Hohenlohe 1244-1249
8. Gunter von Wllersleben 1250-1252
9. Poppo von Osterna 1252-1256 (zrezygnował z urzędu) Wilhelm von Urenbach 1253-?
10. Anno von Sangerhausen 1256-1273
11. Hartman von Heldrungen 1273-1282
12. Burchard von Schwaden 1282-1290 (zrezygnował z urzędu, przeszedł do joannitów)
13. Konrad von Feuchtwangen 1291-1296
14. Gotfryd von Hohenlohe 1297-1303
15. Zygfryd von Feuchtwagen 1303-1311
16. Karol von Trier (z Trewiru) 1311-1324
17. Werner von Orseln 1324-1330 (zamordowany przez brata zakonnego)
18. Luder książę Brunszwiku 1331-1335
19. Dytrych von Altenburg 1335-1341
20. Ludolf Knig 1342-1345
21. Henryk Dusemer 1345-1351
22. Winrych von Kniprode 1351-1382
23. Konrad Zllner von Rotenstein 1382-1390
24. Konrad von Wallenrod 1391-1393
25. Konrad von Jungingen 1393-1407
26. Urlyk von Jungingen 1407-1410 (brat poprzedniego mistrza, zginął pod Grunwaldem)
27. Henryk von Plauen 1410-1413 (usunięty z urzędu i zamknięty w więzieniu zakonnym)
28. Michal Kchmeister 1414-1422 (zrezygnował z urzędu)
29. Paweł von Rusdorf 1422-1441
30. Konrad von Erlichshausen 1441-1449
31. Ludwik von Erlichshausen 1450-1467 (bliski krewny poprzedniego mistrza)
32. Henryk Reuss von Plauen 1469-1470
33. Henryk von Richtenberg 1470-1477
34. Marcin Truchsess 1477-1489
35. Jan von Tieffen 1489-1497
36. Fryderyk książę Saski 1498-1510
37. Albrecht margrabia Brandenburgii 1511-1525 (1525-1568 książę Prus)


Mapa Zakonu Krzyżackiego

Indeks osób i miejsc, zdarzeń.
Klemens III. Antypapież, w sporze o inwestyturę był po stronie cesarzy niemieckich i dlatego poróżnił się z Grzegorzem VII. Z inicjatywy cesarza Henryka IV, został wybrany na synodzie w Brixen 25 czerwca 1080 , antypapieżem. W 1084 ponowiono jego wybór w Rzymie. Na Wielkanoc ukoronował Henryka na cesarza. Po śmierci Grzegorza VII (1085) zyskał również większe wpływy w Italii. W 1098 zmuszony był do ucieczki, do Lombardii. Zmarł 8 września 1100 r.
Celestyn III. Podczas przyjmowania urzędu papieskiego 30 marca 1191 miał już ponad 85 lat. Koronował Henryka VI na cesarza jednak stosunki między nimi nie były najlepsze. W ostatnich miesiącach wielokrotnie, ze względu na podeszły wiek, zamierzał złożyć urząd, ale kardynałowie nie zgadzali się na to. Zmarł 8 stycznia 1198 r. Znaczenie tego papieża polega na tym, że ośrodkiem wszystkich prawnych decyzji uczynił kurię papieską, tworząc przez to podwaliny dla pracy następców.
Honoriusz III. Po wstąpieniu na tron papieski (12 lipca 1216) , zażądał od Fryderyka II aby podjął wyprawę krzyżową, uchwaloną przez IV Sobór Laterański w roku 1215. Wojna między Anglią i Francją przyczyniła się do niepowodzenia tej wyprawy.
Zatwierdził zakony franciszkanów, dominikanów i karmelitów. Zmarł 18 marca 1227.
Herman von Salza. Wielki Mistrz od 1209 roku, doprowadził do osadzenia zakonu na ziemi chełmińskiej.
Andrzej II . Król węgierski z dynastii Arpadów (1175-1235), sprowadził Krzyżaków na Węgry (Siedmiogród), organizator V wyprawy krzyżowej.
Konrad I Mazowiecki, ok. 1187-1247, książę mazowiecki i kujawski od 1202 sieradzki, łęczycki i krakowski, syn Kazimierza Sprawiedliwego, w 1226 osadził na ziemi chełmińskiej Krzyżaków.
Fryderyk II od 1194, król Sycylii, od 1198, król niemiecki od 1212, cesarz od 1220, przekształcił Sycylię w nowoczesne scentralizowane państwo, toczył walkę z papiestwem o władzę we Włoszech
Grzegorz IX. Został papieżem 19 marca 1227 roku, główny protektor franciszkanów i dominikanów. Nad jego pontyfikatem zaciążył spór z cesarzem Fryderykiem II.
Władysław Łokietek - książę kujawski i łęczycki, syn Kazimierza kujawskiego, młodszy brat Leszka Czarnego. Odziedziczył księstwo kujawskie, ale stale walczył o nowe dzielnice starając się zjednoczyć ziemie polskie. Wygnany przez Wacława II, wrócił z pomocą węgierską w roku 1305. W roku 1320 koronował się w Krakowie, co zakończyło okres rozdrobnienia feudalnego.
Władysław Jagiełło - wielki książę lit., król polski od 1386, syn Olgierda. Na mocy ugody w Krewie przyjął chrzest w 1386, poślubił Jadwigę i został królem Polski. W 1387 przeprowadził chrzest Litwy. Reaktywował Akademię Krakowską. W 1401 oddał Wlk. Księstwo Litewskie Witoldowi. Wraz z nim rozbił wojska krzyżackie w bitwie pod Grunwaldem. W 1413 doprowadził do unii w Horodle. Po urodzeniu się synów Władysława i Kazimierza, walczył uporczywie o zapewnienie im dziedzictwa tronu i wydał szereg przywilejów szlacheckich, ograniczających nawet władzę króla.
Kazimierz Wielki - król polski od 1333, syn Władysława Łokietka, wybitny polityk, umacniał władzę królewską i międzynarodową pozycję państwa. Dbał o rozwój gospodarczy kraju, skodyfikował prawo, zreformował wojsko, ufundował Akademię Krakowską. W 1343 zawarł z Krzyżakami pokój w Kaliszu (I), odzyskując Kujawy i ziemię dobrzyńską. Przyłączył do Polski Ruś Halicko-Włodzimierską i zhołdował Mazowsze
Albrecht Hohenzollern (1490-1568) - margrabia brandenburski, ostatni wielki mistrz krzyżacki (od 1511), pierwszy świecki książę Prus (od 1525 r.); syn Fryderyka z Ansbach i Zofii Jagiellonki. Walczył z Polską w l. 1519-21, pokonany, zmuszony do zawieszenia broni, przeszedł na luteranizm i wysunął koncepcję sekularyzacji Prus Zakonnych oraz utworzenia świeckiego księstwa z dziedzicznym władcą, na co Polska przystała w traktacie zawartym 8 IV 1525 r. w Krakowie. 10 IV 1525 jako świecki książę złożył w Krakowie hołd lenny Zygmuntowi Staremu z nowo utworzonych Prus Książęcych
Prusy Królewskie - ziemie polskie stanowiące część państwa krzyżackiego (Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, Warmia), które po pokoju w Toruniu (2) przyłączono ostatecznie do Polski
Prusy Książęce - część państwa krzyżackiego (Mazury, Sambia i skrawek ziem zach. Litwy), które po pokoju w Toruniu (2) pozostało we władaniu zakonu jako lenno Polski, do 1525 nazywano je Prusami Krzyżackimi lub Prusami Zakonnymi. W 1657 roku ustała zależność lenna Prus Książęcych od Polski (traktaty welawsko-bydgoskie)
Pokój toruński (1) - 1 II 1411 pomiędzy Polską i Litwą a Krzyżakami, kończący tzw. wielką wojnę (1409-11). Zakon rezygnował ze Żmudzi na okres życia Jagiełły i Witolda. Mazowsze odzyskało ziemię zawkrzańską, w sprawie Drezdenka i Santoka miał się odbyć sąd polubowny. Traktat gwarantował zachowanie dotychczasowych granic, pozostawiał Polsce sporną ziemię dobrzyńską, zapewniał swobodę handlu obu stronom. Tytułem wykupu jeńców Krzyżacy zobowiązali się do wypłaty 100 tys. kup groszy.
Traktat pokojowy obejmował także ks. Pomorskiego Bogusława, sojusznika Polski.
Pokój toruński (2) - pokój 19 X 1466 między Polską a Krzyżakami, kończący wojnę 13-letnią, do Polski przyłączono Prusy Królewskie a Prusy Krzyżackie stały się lennem Polski. Polska odzyskała swobodny dostęp do Bałtyku
Wojna 13 letnia (1454-1466) - wojna pomiędzy Zakonem a Polską o Pomorze Wschodnie. Od pocz. XV wieku narastały sprzeczności m. Zakonem a ludnością Prus. W II 1454 Związek Pruski wzniecił powstanie przeciwko Krzyżakom i wkrótce poddał Prusy Polsce. 6 III 1454 Kazimierz Jagiellończyk wydał akt inkorporacji Prus, będący podstawą prawną zjednoczenia tych ziem z Polską i wypowiedział wojnę zakonowi krzyżackiemu. Początkowo, w 1454 r. pospolite ruszenie szlachty poniosło całkowitą klęskę pod Chojnicami, ale w 1457 Polakom udało się zająć Malbork. Punktem zwrotnym było zwycięstwo wojsk polskich pod Żarnowcem (1462). W wojnie poważny udział miały potężne miasta pruskie z Gdańskiem, Toruniem i Elblągiem na czele. Podczas wojny utworzono flotę kaperską. Wojnę zakończył pokój w Toruniu (2).
Henryk VI (1165-97), król niem od 1190, cesarz od 1191, syn Fryderyka I Barbarossy; opanował Królestwo Sycylii (1194)
Świętopełk (zw. Wielkim), 1200-66, książę gdański od 1220, syn Mściwoja I; wraz z Władysławem Odonicem sprawca śmierci Leszka Białego pod Gąsawą (1227); w sojuszu z Prusami walczył z Krzyżakami (1242-48)
Pokój na Kowalowym Ostrowie. Na jesieni 1247 r. zawarto rozejm na Kowalowym Ostrowie pod Świeciem. Wytyczono wówczas granicę pomiędzy Pomorzem Gdańskim a Prusami. Zamiast należących do niego posiadłości na ziemi chełmińskiej (gród Pień) Świętopełk miał otrzymać ziemię Lanzanię nad morzem. Pokój ostateczny został zawarty rok później na zasadach wytyczonych w umowie rozejmowej. Świętopełk zrzekł się tym razem i Pnia i Lanzanii; zrezygnował z pobierania od Krzyżaków cła, zgodził się na swobodną żeglugę krzyżacką, wydał gród w Zantyrze. W zamian Krzyżacy oddali mu syna Mściwoja.
Układ w Dzierzgoniu (7 II 1249) - ludność pruska, za uznanie władzy zwierzchniej Zakonu miała zachować wolność osobistą, jednakże pod warunkiem, że nie odstąpi od wiary chrześcijańskiej. We wszystkich sprawach dotyczących ustroju wewnętrznego i sądownictwa Prusowie mieli kierować się zasadami prawa polskiego. Obiecali także odbudować 22 kościoły zburzone w czasie wojny na terenie Pomezanii, Warmii i Natangii. Umowa dzierzgońska w miarę upływu czasu zyskała na znaczeniu bowiem jej postanowienia były później rozciągane na pozostałą ludność pruską
Pokój w Kaliszu (8 VII 1343) - traktat polsko-krzyżacki, mocą którego Kazimierz Wielki w zamian za uznanie praw Krzyżaków do ziemi chełmińskiej, michałowskiej i Pomorza Gdańskiego odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską