Kogo i co ocala pamięć Nałkowskiej, Borowskiego i H.Krall

Nałowska, Borowski i H. Krall w swojej twórczości starają się ukazać zbrodnie hitlerowskie. Chcą ocalić od zapomnienia wydarzenia tamtych czasów, proces fizycznej i psychicznej degradacji człowieka. Bohaterami opowiadań są najczęściej ofiary hitlerowskich zbrodni lub ich świadkowie, są to najczęściej ludzie prości nie potrafiący mówić o swoim cierpieniu. Lata strachu, głodu i bólu zniszczyły ich osobowość. Większość z nich jest chorych, okaleczonych i przedwcześnie postarzałych.

Zbrodnie hitlerowskie ukazuje Zofia Nałkowska w swym zbiorze Medaliony. Pisarka swą twórczością oddaje hołd wszystkim pomordowanym ofiarom. Opisuje, jakie zmiany mogą powstać w psychice człowieka pod wpływem przeżyć i doświadczeń wojennych, przedstawione postacie są przerażone wizją nadchodzącej śmierci, zanika u nich instynkt moralny. Jako przykład może tu posłużyć postawa profesora Spannera, jego psychika została wypaczona tak bardzo, że nie potrafi rozróżnić dobra od zła. Twierdzi, że nikt mu nie powiedział o tym, że dokonuje przestępstwa. Innym przykładem są więźniarki w opowiadaniu Dno, pod wpływem ciągłego znęcania i głodzenia posuwają się do kanibalizmu. Medaliony są wstrząsającym zapisem zbrodni faszystowskich, masowej zagłady i męczeństwa Polaków, ujętym jako opowiadania świadków i samych uczestników opisywanych zdarzeń. Ich relacje są świadectwem zniewolenia ludzkich serc i umysłów.
Dzieła Tadeusza Borowskiego to analiza funkcjonowania systemu obozowego. Warunki, w jakich żyją więźniowie, spowodowały, że jedynym celem ich egzystencji stało się przetrwanie. Zyskały na wartości spryt i egoizm, a zamarły uczucia i zwykła ludzka godność. Człowiek zatracił wrażliwość na wartości moralne. Narrator Opowiadań-Tadek, pod wpływem strachu przed utratą życia, godzi się z losem, akceptuje mechanizm walki o byt, jako coś zupełnie normalnego. W niektórych sytuacjach zachowuje się jak jego oprawcy. Borowski ukazuje całkowitą utratę człowieczeństwa przez niektóre jednostki, potrafili patrzeć na współ więźniów jak na potencjalny obiad, lub to, że potrafili bez wahania wydać na śmierć innego człowieka.

Kolejnym przykładem ukazującym obraz wyniszczenia fizycznego i zniewolenia umysłu ludzkiego jest reportaż Hanny Krall –Zdążyć przed Panem Bogiem. Reportaż ten jest zapisem rozmowy autorki z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim. Jego relacja jest bardzo zwięzła, oszczędna. Według Edelmana, wybuch powstania miał tylko jeden cel – pozwolić ludziom wybrać godną śmierć, śmierć z bronią w rękach, z podniesioną głową. Celem było podźwignięcie ludzi z kolan upokorzenia i hańby.
Nałkowska, Broniewski i Krall skoncentrowali się przede wszystkim na krytyce systemu faszystowskiego. Ich twórczość pełni rolę pomnika ofiar tego reżimu. Stanowi dokumentacje tamtych wydarzeń i oskarża faszystowski system zła. Stanowi również przestrogę dla nas, nauczeni doświadczeniami tamtych pokoleń, możemy się uchronić przed popełnieniem podobnych błędów.