Insurekcja kościuszkowska - przebieg

Insurekcja kościuszkowska, powstanie narodowe przeciw Rosji, a następnie przeciw Prusom, rozpoczęte 24 Marca 1794, zakończone 16 Listopada 1794 r. Spowodowane zostało II rozbiorem Polski i rządami Targowicy, przygotowane przez koła patriotyczne w kraju i na emigracji (m.in. H. Kołłątaj, I. Potocki), kierujące rozgałęzionym spiskiem.

1. Przyczyny:
- zarządzona przez dowódcę wojsk rosyjskich I.A. Igelstrma redukcja wojska polskiego o 50%
- przymusowy werbunek zredukowanych żołnierzy do armii rosyjskiej i pruskiej
- aresztowania wśród warszawskich sprzysiężonych.

2. Przysięga Kościuszki na krakowskim rynku – 24.III.1794 r.
12 III 1794 brygadier J. Madaliński odmówił redukcji wojska i na czele 1200 żołnierzy kawalerii narodowej wyruszył w kierunku Krakowa. W Krakowie 24 III ogłoszono akt powstania, mocą którego T. Kościuszko został proklamowany Najwyższym Naczelnikiem powstania z władzą dyktatorską.

3. Bitwa pod Racławicami – 4.IV.1794 r.
4 Kwietnia 1794 r. stoczono z wojskami rosyjskimi bitwę pod Racławicami. Kościuszko zaatakował rosyjski korpus gen. Aleksandra Tormasowa, odnosząc zdecydowany sukces. W bitwie duży udział miała też piechota chłopska, uzbrojona w piki i kosy, zwana kosynierami. Zwycięstwo wojsk polskich przyspieszyło wybuch powstania na różnych terenach Polski. Na przełomie marca i kwietnia do powstania przyłączyły się oddziały polskie z Lubelszczyzny i zachodnia Wołynia.

4. Początek insurekcji w Warszawie – 17.IV.1794 r.
17–18 IV mieszkańcy Warszawy (z Janem Kilińskim na czele) i wojsko polskie rozbiły silny garnizon rosyjski i wyzwoliły stolicę (powieszenie w stolicy skazanych na śmierć zdrajców i samosąd ludu na więźniach podejrzanych o zdradę). Władzę w Warszawie objęła umiarkowana Rada Zastępcza Tymczasowa, ulegająca wpływom króla, ale czasem także lewicy. 22/23 IV wybuchło powstanie w Wilnie kierowane przez J. Jasińskiego. 24 IV została powołana w Wilnie Rada Najwyższa Litewska. Miała ona charakter zdecydowanie radykalny i została rozwiązana w końcu maja przez Kościuszkę.

5. Uniwersał Połaniecki – 7.V.1794 r.
7 Maja w obozie pod Połańcem wydał Kościuszko uniwersał, który zachęcał chłopów do powstania. Znosił też przywiązanie chłopów do ziemi, zapewniał im nieusuwalność z gruntów, a chłopom biorącym udział w powstaniu zmniejszał pańszczyznę. Zarządzenia uniwersału były jednak sabotowane przez szlachtę, co zniechęcało chłopów do powstania.

6. Bitwa pod Szczekocinami (6.VI.1794 r.) i przystąpienie Prus do zwalczania insurekcji
Do walki z powstańcami przyłączyła się 10 Maja armia pruska. 6 Czerwca Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami, a 8 VI gen. J. Zajączek został pobity pod Chełmem. Wojska powstańcze cofnęły się ku Warszawie. 15 VI Prusacy bez walki zajęli Kraków. Bitwa stoczona w początku lipca pod Warszawą powstrzymała nieprzyjaciela i pozwoliła zakończyć przygotowania do obrony miasta.

7. Wystąpienia ludu warszawskiego – 8.V i 28.VI – terror rewolucyjny
Dużą rolę w powstaniu kościuszkowskim, zwłaszcza w Warszawie, odegrał lud miejski, popierający program jakobinów. Pod jego naciskiem stracono 9 maja w Warszawie 4 targowiczan (rozruchy połączone z samosądem na zdrajcach powtórzyły się w końcu czerwca).Główną przyczyną tych manifestacji stała się fałszywa pogłoska o ucieczce króla z Warszawy.

8. Oblężenie stolicy –Lipiec i Sierpień 1794 r.
Od 22 Lipca do 5 Września Warszawa (ufortyfikowana pod kierunkiem Kościuszki) była oblężona. 20–23 VIII wybuchło powstanie w Wielkopolsce .Władze powstańcze borykały się z trudnościami w zaopatrzenie żywności, broni i amunicji. Wysiłki organizacyjne nie poszły na marne, bowiem wiadomości o sukcesach powstania w Wielkopolsce skłoniły wojska pruskie do wycofania się spod Warszawy. Równocześnie korpus rosyjski gen. Iwana Fersena cofnął się nad dolną Pilicę. Na pomoc powstańcom wielkopolskim, Kościuszko wysłał korpus pod dowództwem J.H. Dąbrowskiego.

9. Insurekcja w Wielkopolsce
Powstanie Wielkopolskie objęło ziemie drugiego, a następnie pierwszego zaboru pruskiego. Duże znaczenie miało opanowanie przez powstańców Włocławka (22 Sierpnia) i zniszczenie transportu amunicji przeznaczonego dla armii pruskiej, oblegającej Warszawę. Sukcesy powstania wielkopolskiego przyczyniły się do zaniechania oblężenia Warszawy. Na pomoc powstaniu wielkopolskiemu wyruszył Jan Henryk Dąbrowski, a jego wyprawa (m.in. 2 Października zdobył on Bydgoszcz i wkroczył na Pomorze) doprowadziła do zaniechania przez Prusaków działań zaczepnych przeciw insurekcji kościuszkowskiej. Powstanie upadło w listopadzie wraz z klęską insurekcji.

Powstanie na Litwie zostało stłumione w okresie sierpnia i września (12 Sierpnia padło Wilno). Nowa armia rosyjska (m.in. pod dowództwem Aleksandra Suworowa) odniosła zwycięstwo pod Krupczycami i Terespolem (17 i 19 Wrzesień).

10. Bitwa pod Maciejowicami – 10.X.1794 r.
Aby nie dopuścić do połączenia się wszystkich wojsk rosyjskich, Kościuszko wydał Iwanowi Fersenowi bitwę pod Maciejowicami. Liczył on, że w czasie jej trwania nadejdzie z pomocą korpus Adama Ponińskiego. Jednak korpus nie przyszedł z pomocą na czas. Walka zakończyła się klęską Polaków, a ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Nowym naczelnikiem powstania został Tomasz Wawrzecki, a faktyczne dowództwo wojska objął gen. Józef Zajączek. Suworow, połączywszy się z wojskiem Fersena, ruszył na Warszawę i 4 Września zdobył szturmem Pragę (m.in. zginął J. Jasiński), dokonując rzezi ludności. Warszawa kapitulowała 5 Listopada, Wawrzecki z częścią wojska wycofał się na południe, a 16 Listopada pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów. Po upadku powstania Austria, Prusy i Rosja dokonały 1795 III rozbioru Polski.

11. Trzeci rozbiór Polski – 25.X.1795 r.
Likwidując państwo polskie:
- Austria zajęła Kraków i ziemie między Pilicą, Wisłą i Bugiem, z wyjątkiem terenu na wschód od Warszawy (między Karczewem a Serockiem). Około 47 tys. km2.
- Prusy — tereny po Pilicę, Bug i Niemen, razem około 55 tys. km2
- Rosja — tereny litewskie, białoruskie, ukraińskie i resztę Wołynia, na wschód od linii Niemirów–Grodno i Bugu, razem około 120 tys. km2.