Artysta i sztuka | ||
|---|---|---|
Epoka | Problem | Dzieło |
Starożytność: Grecja i Rzym - współistnieją ze sobą dwie wizje twórcy: rzemieślnika, który stosuje konkretne zasady i :przepisy" na dobrą sztukę i literaturę, oraz artysty szaleńca, który, natchniony bożą łaską, twaorzy arcydzieła. | Platon jest autorem koncepcji boskiego szału tworzenia: Bóg ingeruje w duchowy świat człowieka, dzięki czemu dusza ludzka popada w stan szalństwa (manii), który jst źródłem prawdziwej poezji - stąd teoria o "natchnieniu" artystów ("Bo wszyscy poeci, którzy dobre wiersze piszą, nie przez umiejętność to robią, nie przez sztukę: tylko Bóg w nich wstępuje i oni w zachwyceniu wszystkie te poematy mówią" | Platon, "Fajdros" |
Dzieło wyznaczające na wieki kanony piękna; zestaw przepisów, jak literaura powinna wyglądać. To tu pojawiają się terminy: mimesis - sztuka ma naśladować rzczywistość, i katharsis - tagedia ma wywoływać w widzach wstrząs i być oczyszczeniem ("zadanie poety polega nie na przedstawieniu wydarzeń, lecz na pokazywaniu takich, które mogłyby się zdarzyć, przy czym ta możliwość opiera się na prawdopodobieństwie i konieczności"). | Arystoteles, "Poetyka" | |
Sztuka trwalsza jest niż wszystko inne na tym świcie, a dzięki poezji właśnie nie smiertelny staje się również artysta. "Nie wszystek umrę" - pozostaną po mnie moje słowa, a moja sława żywa będzie wśród wszystkich narodów. "Wybudowałem pomnik trwalszy niżze spiżu,/ strzelający nad ogrom królewskich piramid"). | Horacy, "Exego monumentum" | |
Średniowiecze - artyści pozostają zwykle anonimowi, tworzą nie dla sławy, lecz na chwałę Bożą. Ważne były nie nazwiska autorów, lecz same dzieła. | ||
Renesans - wzmocnienie roli artysty. Pojawia się pojęcie poety doctusa - artysty wszechstronnego, gruntownie wykształconego humanisty, obytego w świecie. Warto przywołać Kochanowkiego (np.. W zestawieniu z samoukiem rejem), ale też Leonarda da Vinci. Nie można zapomnieć o instytucji mecenatu: artyści otaczani byli wówczas opieką przez możnych, co rodziło też czsto problemy (wymagano od nich np. pisania na zamówienie). | Poeta, jak u Horacego, nie jest zwykłym człowiekiem, ale, niczym ptak, potrafi wznieść się ponad doczesność. Ma świadomość wielkości swego dzieła i wie, że dzieki niemu jest nieśmiertelny (po. "non omnis moriar"). Przekonany jest o swej pośmiertnej sławie na całym świecie i nakazuje, by nie opłakiwać go po śmierci ("nie umrę ani mię czrnymi/ Styks niewesoła zamknie odnogami swymi"; "O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,/ i róznego mieszkańcy świata Anglikowie"). | Jan Kochanowski, "Pieśń XXIV" ("Niezwykłym i nie lada piórem...") |
Poeta jest skazany na samotność: stawia przed sobą wielkie zadania, ale często jest niezrozumiany prze współczesnych ("Sobie śpiewam, a muzom. Bo kto jest na ziemi,/ Co by serce ucieszyć chciał pieśniami memi?"). | Jan Kochanowski, "Muza" | |
Pierwszym i najdoskonalszym artystą jest Bóg - stworzył świat w sposób doskonały. Człowiek może tylko ten boski akt stworzenia naśladować ("Tyś pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował/ I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował,/ Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi/ I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi"). | Jan Kochanowski, "Czego chcesz od nas, Panie" | |
Barok - odrodzenie się przekonania, że poeta musi być przede wszystkim dobrym rzemieślnikiem. Poezja jego okresu jest intelektualną zabawą: opiera się na wymyślnych konceptach i paradoksach, działa na intelekt. Nawet w twz, nurcie emocjonalnym sztuką rządzi zasada zaskoczenia, kontrastu, łączenia sprzeczności. Można wspomnieć o Macieju Kazimierzu Sarbiewskim, który był teoretykiem literatury - w swoich traktatach (np. "O puencie i dowcipie") pokazywał, jak należy tworzyć sztukę, jakie stosować zasady i czego unikać. | ||
Oświecenie - reguły tworzenia sztuki są konkretne, absolunym wyznacznikiem dobrej poezji staje się "Sztuka poetycka" Boileau, a w Polsce - "Sztuka rymotwórcza" Dmochowskiego. Artysta - co wiąże się ściśle z ideałami epoki - ma przekształcać świat, dążyć do postępu, często w duchu dydaktyczno-moralizatorkim. Mimo to twórcy oświeceniowi mocno wierzyli w swoją misję, która - niestety - nie przyniosła oczekiwanych rezultatów (nastąpił ostateczny rozbiór Polski. | Krasicki nie tworzy utwarów dydaktycznych, raczej piórem sceptyka pokazuje okrytnu świat. Jak dowodzi ta satyra, biskup warmiński nie wierzy, że artysta może przyczynić się do ulepszania rzeczywistości ("Na co pisać satyry? Choć się złe zbyt wzniosło, Przestańmy. Świat poprawiać - zuchwałe rzemiosło"). | Ignacy Krasicki, "Palinodia" |
Romantyzm - temat artysty należy do najważniejszych. Może on być mickiewiczowskim samotnikiem sprzeciwionym wobec Bogu, norwidowskim rzemieślnikiem ("Odpowiednie dać rzeczy słowo"): tworzenie sztuki to wg niego mozolna praca. I choć sztuka ma ocalać wartości, obce są jej zadania społeczne i wychowawcze. Innego zdania był Słowacki - jego poezja ma ludzi uszlachetniać. | Dzięki swojej sztuce poeta staje się niemal Bogiem (człowiek naśladuje, powtarza Boski akt stworzenia). Konrad idzie jednak jeszcze dalej; podejmuje swoistą rywalizację ze stwórcą - chce bawić się gwiazdami, decydować o losie dusz... Stawia się wyżej niż Bóg, który wobec tych obrazoburczych słów milczy. Los poety jest jednocześnie dramatyczny; stworzony do wilkich czynów, artysta pozostaje w świecie samotny, wwyobcowany, niezrozumiały ("Taka pieśń jest siła dzielność,/ Taka pieśń jes nieśmiertelność"; "Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę,/ Cóż ty większego mogłeś zrobić - Boże?"; "Ja chcę mieć władzę, jaką Ty posiadasz,/ Ja chcę duszami władać, jak Ty nimi władasz"; "Samotność - cóż po ludziach,/ czym śpiewak dla ludzi?"). | Adam Mickiewicz, "Dziady", cz. III |
Wiersz o tragicznym losie ludzi wybitnych. Za życia niezrozumiani, odtrącni, docenieni zostają dopiero po śmierci, co potwierdzają losy Sokratesa, Dantego, Kolumba, Camoensa, Kościuszki, Napoleona i Mickiewicza. Życie geniusz zawsze naznaczone jest piętnem cierpienia, czego zresztą dowodzi biografia samego Norwida ("Każdego z takich jak Ty świat nie może/ Od razu przyjąć na spokojne łoże <...>"). | Cyprian Kamil Norwid, "Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie" | |
Poeta przedstawiony jako człowiek samotny i niedoceniony, co wiąże się z osobistymi doświadczeniami Slowackiego. Artysta ma jednak świadomość, że jego dzieło przetrwa i będzie miało moc ulepszania, uszlachetniania ludzi ("Jednak zostanie po mnie ta siła fatalna,/ Co mi żywemu na nic...tylko czoło zdobi;/ Lecz po śmierci będzie was gniotła niewidzialna,/ Aż was zjadacze chleba - w aniołów przerobi"). | Juliusz Słowacki, "Testament mój" | |
Pozytywizm - powrócił do konkretnych, utylitarnych zadań sztuki. Słowo artysta pojawia się wtedy rzadko - zanika wyraziste ja autora. Pisarze tworzą po prostu sprawne powieści, w których propagują ideały pracy organicznej i pracy u podstaw. Szybko jednak okazuje się, że możliwości wpływania literatury na rzeczywistość są ograniczone, pojawiają się rozczarowanie, sceptyzm i ... nowa epoka. | ||
Modernizm - sztuka dla sztuki! O czym piszą m.in.. Miriam i Przybyszewski w "Confiteorze". Artysta to kapłan sztuki, wolny od jakichkolwiek zadań utylitarnychm który tworzy, by dosięgnąć absolutu (duszy). Sztuka miała mić charakter elitarny, niedostępny dla zwykłych filistrów. A że wszystko to miało miejsce pod koniec wieku, w dobie dekadentyzmu, nie brak też takich postaw,Jak w utworze "Nie wierzę w nic" Tetmajera - przepełnionym rezygnacją, drwiną, nihilizmem. | Arytsta to osoba niezależn, kierująca się wartościami duchowymi, wstawiająca się ponad zwykłym ludem, przeciwstawiona filistrowi. Jest samotna, niezrozumiała, ale to cena, jaką trzeba zapłacić za nieśmiertelnośćdzieła ("Choć życie nasze splunięcia nie warte,/ evviva l'arte!"). | Kazimierz Przerwa-Tetmajer, "Evviva l'arte" |
Poeta jako człowiek słaby, bezradny, niezdecydowany, który marzy o sile i wielkich czynach. Ukazuje się mu się potężny Rycerz, dzięki czemu widzimy, że młodopolski artysta nie jest zdolny do działania. | Stanisław Wyspiański, "Wesele" | |
Dwudziestolecie międzywojenne - rola artysty jeszcze wzrosła. Miał on nie tylko pokazywać rzeczywistość w sposób subiektywny. Tak rodzi się pomysłowy kreacjonizm, formy abstrakcyjne czy surrealistyczne. W tym samym czasie twórcy Awangardy Krakowskiej, m.in Julian Przyboś, uważali (jak Norwid), że tworzenie sztuki jest ciężką pracą, a poeta to rzemieślnik. | Artysta nie jest już jednostką wybitną, a przede wszystkich nie wywyższa się ponad zwykłych śmiertlników: ma być "pierwszym wśród równych", tworzyć z perspektywy tłumu ("Nie chcę być przodownikiem,/ Chętnie w tłum się wcisnę,/ Będę ultimus inter pares"). | Julian Tuwim, "Poezja" |
Okres wojenny - odżył starożytny mit artysty Tyrteusza, zagrzewającego do walki. Poeta, jak choćby Baczyński, nie stał jednak z boku, lecz szedł z bronią w ciemną noc. Z kolei niezwykły poemat Miłosza "Świat" był próbą ucieczki od wojennej rzeczywistości, powrotu do świata pierwotnego, czystego, do podstawowych watości. | ||
Literatura po roku 1939 - wielu artystów oddało swój talent na usługi polityki. W latach peerelu wszyscy trwóry stawali przed trudnymi wyborami decyzje bywały różne. Dziś oglądamy naszych pisarzy i poetów w telewizji, czytamy z nimi wywiady, spotykamy ich na spotkaniach autorskich. Czy traktujemy ich jak osoby wyjątkowe, niezwykłe? Chyba nadal tak, bo wielu z nich wciąż jest dla nas autorytetami, ludźmi budzącymi szacunek. | Artysta nma moc powoływania do życia nowych światów, postaci, wydarzeń. Podmiot liryczny stawia tylko retoryczne pytania, ale mówi też o "zemście ręki śmiertelnej", która tworzyć może... Nieśmiertelność ("Na zawsze, jeśli każę, nic się tu nie stanie"; "Jest więc taki świat,/ nad którym los sprawuję niezależny?"; "Radość pisania./ Możność utrwalania./ Zemsta ręki śmiertelnej"). | Wisława Szymborska, "Radość pisania" |
