Pozytywista wobec dziedzictwa przeszłości - Wokulski.

Stanisław Wokulski jest jednym z bohaterów powieści Bolesława Prusa „Lalka”. Reprezentuje osobowość na styku dwóch światów: romantycznego i pozytywistycznego. Bliska jest mu twórczość największych polskich romantyków, a przede wszystkim Adama Mickiewicza. Nie ukrywa, że poezja tego romantyka, wielokrotnie czytana, wywarła duży wpływ na jego życie i widzenie świata.

Szczególne emocje wywołuje romantyczna teoria miłości, która, choć niespełniona lub nieszczęśliwa, nadawała sens życiu romantyków. Jej skutkiem może być szaleństwo, samobójstwo lub przemiana kochanka w bojownika o wolność narodu. Podobna miłość przytrafiła się Stanisławowi Wokulskiemu. Siła tego uczucia wpłynęła niewiarygodnie na jego los. Wokulski oskarża romantyków, że uczynili z miłości „żałobny ołtarz”, choć powinna być ona „radościa świata, słońcem życia”. Jedynym usprawiedliwieniem dla tak rozumianego uczucia jest doświadczenie przez Adama Mickiewicza nieszczęśliwej miłości do Marii Wereszczakówny, którego realizacji przeszkodziły konwenanse i układy społeczne. Jednak Wokulski dostrzega różnice między miłością romantyczną a miłością, której on doświadcza. Idealna, romantyczna wiara w miłość połączona z postawą całkowitego jej poświecenia się nie sprawdza się w świecie, w którym żyje Wokulski. Przynosi ona zawód i bolesne rozczarowanie.

Wspomnienie miłości romantycznej nadchodzi wraz z sięgnięciem po książkę Adama Mickiewicza. Jest to na tyle bolesne, że książka zostaje rzucona z nienawiścią, lecz po chwili jest ze czcią zebrana z podłogi. Wokulski uświadamia sobie, że to nie romantycy i ich idee są winne niezrozumieniu przez otoczenie, lecz naród, który winny jest nieszczęściom.

Polskie społeczeństwo charakteryzuje się przestarzałą strukturą i antagonizmami klasowymi i międzyludzkimi. W tej sytuacji żaden program nie ma szans powodzenia, a wszelkie twórcze i myślące jednostki skazane są na klęskę. Konsekwencją przemyśleń i świadomych decyzji było przyjęcie postawy realisty, w którego biografii znajdujemy elementy romantyzmu i pozytywizmu.

Siłą napędową wszelkich działań, także gospodarczych i społecznych, była idealistyczna miłość do Izabeli Łęckiej, postrzeganej jako ideał kobiety. Bohater nie dostrzegał realiów, nie chciał znać prawdy o sytuacji – zatopił się w marzeniu o szczęśliwej miłości, pięknym i bogatym wnętrzu wybranki i robił wszystko by ją zdobyć. Tak postrzegać miłość nauczyły go utwory romantyczne. Aby zdobyć ukochaną i zbliżyć się do jej statusu podejmował wiele działań między innymi wykupił weksle Łęckich, kupił powóz, bywał w miejscach ulubianych przez arystokratów, ubierał się jak oni, a nawet podjął nauke jezyka angielskiego. Był świadomy, że zachowuje się w sposób niezgodny z własnymi przekonaniami, a mimo to gotów był poświecić wszystko, by Izabela go dostrzegła.

Wokulski nie dostrzegał, że jest to kobieta niezdolna do odwzajemnienia uczucia miłości. Nie widział, że przekonana o swojej wyższości kobieta, nie dostrzegała w nim człowieka jej godnego. Dopiero incydent w pociągu ukazał bohaterowi prawdziwy obraz jego wybranki – rozkapryszonej i pustej pannicy. Romantyczna miłość doprowadziła bohatera do klęski. Nie ma znaczenia, czy popełnił samobójstwo czy podjął prace w pracowni Geista, czy też wyjechał za granicę.

Wokulski „pozytywista z duszą romantyka”, wychowany i ukształtowany przez literaturę romantyczna żył w czasach pozytywizmu, dlatego też postawa i osobowość głównego bohatera balansuje na granicy dwóch epok. W tym miejscu można zacytować wypowiedź Szumana: „Stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześć dziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego”.