BEZDOMNOŚĆ
Ojciec Goriot, Skawiński „Latarnik” Henryk Sienkiewicz, Irma Siedenmann „Początek” Andrzej Szczypiorki – po skończeniu wojny nie czuła się dobrze na obcej ziemi, do której musiała wyjechać z powodu swojego żydowskiego pochodzenia., „Ludzie bezdomni” Stefan Żeromski – bezdomni są wszyscy ludzie, którzy żyją w warunkach urągających godności ludzkiej, to co widzi doktor Judym to nie domy tylko budy, nory, a nie miejsce do życia (w Warszawie za Żelazną Bramą, w cisach – czworaki, w Zagłębiu- mieszkania pracowników kopalni.)Bezdomni są również ci, którzy muszą szukać swego miejsca na ziemi na obczyźnie, (Wiktorowie), Lord Jim, który po ucieczce z Patny, nigdzie nie zgrzał miejsca, uciekał przed samym sobą bojąc się wspomnień i oskarżeń o tchórzostwo
BUNT
Zbrojny spisek, rewolucja, najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, który wielokrotnie usiłował się sprzeciwiać wszechwładzy Zeusa, wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzne bytowanie na ziemi, nie uważał bowiem, że ogień należał się tylko ludziom. „Moralność pani Dulskiej” Gabriela Zapolska – Zbyszek buntuje się przeciwko tyranii matki swoim trybem życia wiecznego hulaki(wizyty w kawiarniach, nocne powroty do domu) i zachowaniem(prowokacyjne odpowiedzi „...czy jest kawa w tym zakładzie?” Próbował zdystansować się wobec kołtuństwa matki. Oświadczył nawet iż ożeni się z Hanka- służącą w ciąży, aby ją zdenerwować. Witold Gombrowicz „Ferdydurke” bunt przeciw wszechwładzy i wszechobecności formy. Powraca do szkoły, z której ucieczka jest buntem Buntuje się przeciwko ustalonym zasadom odwiecznej gęby i pupy, Józiowi udaje się skompromitować „pseudobunt” panny Młodziakowej wobec tradycji, „Tango” Sławomir Mrożek – Artur, „Buszujący w zbożu” J.D.Salinger -Holden Caufield jest wyrzucany z kolejnych szkół, ponieważ nie akceptuje świata dorosłych, w którym obowiązują normy, zakazy, nakazy i gdzie trzeba wywiązywać się z obowiązków i być za siebie odpowiedzialnym. Jako bunt obraca się przeciwko szkole jak instytucji i przeciwko rodzicom: szkołę opuszcza, bo i tak zostałby „wylany”, a do domu nie wraca. Marzy o ucieczce w dziką głuszę i o życiu bez żadnych cywilizacyjnych ograniczeń, w rodzaju np. konieczności nauki, obowiązku stosowania się do norm. „Ludzie Bezdomni”
BUNT MŁODYCH
Buszujący w zbożu, Tango, Adam Asnyk „Do młodych”, (Pokolenia przyszłe powinny pamiętać o osiągnięciach pokoleń wcześniejszych. A więc rozwój powinien dokonywać się w oparciu o przeszłość, bez niej jest niemożliwy. Teraźniejszość bierze swój początek w przeszłości, tak ja oni się buntują tak starzy się buntowali, a młodzi będą się buntować), Hamlet – buntuje przeciwko ojczymowi niedoszłemu i przeciw matce, która chcąc wyjść za mąż za brata dopiero co zamordowanego ojca zhańbiła „dobre imię rodziny”, Moralność pani Dulskiej
CIERPIENIE
Honoriusz Balzac „Ojciec Goriot” – odtrącenie Goriota przez córki, Bolesław Prus „Lalka” – Wokulski ślepo zakochany w kobiecie pustej, bez wzajemności, „Potop” Henryk Sienkiewicz Andrzej Kmicic obiecał Radziwiłłowi na krucyfiks, że będzie walczył u jego boku, a on był przecież zdrajcą, Henrik Ibsen „Dzika Kaczka”- cierpienie spowodowane odtrąceniem ojca - Jadwinia „Inny Świat” Herling-Grudziński - utrata godności spowodowana cierpieniem, nieludzkie traktowanie więźniów.
MIŁOŚĆ
„Romeo i Julia” William Shakespeare, „Cierpienia młodego Wertera”, Ojciec Goriot, Don Juan Molier – ucieczka przed rzeczywistością, zasadami – wolna miłość, ucieczka od moralności, odpowiedzialności, depcze on zasady chrześcijańskiego świata np. nie uznaje małżeństwa mając je za nic, czystości, altruizmu. „Zbrodnia i kara” Sonia i Raskolnikow – dzięki miłości tej dziewczyny on przyznaje się do winy, „Lalka” St.Wokulski i Izabela Łęccka, Emil Zola „Nana”, „Anna Karenina” Lew Tołstoj (Aleks Wroński)
NADZIEJA
„Konrad Wallenrod” A.Mickiewicz – nadzieja zniszczenia zakonu, „Ojciec Goriot”, „Lalka”, „Lord Jim”, „Proces” Franz Kafka, Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”, Herling - Grudziński „Inny Świat”, „Dżuma” Albert Camus.
PRZEMIANA
„Makbet” – budzi się człowiek pod wpływem demonicznych mocy uśpiona żądza władzy, mroczne siły zła w Lady Makbet, morderstwa. Mickiwicz „Dziady” cz.III, Gustaw przemienia się w Konrada, z cierpiącego, romantycznego kochanka przeobraża się w patriotę. Początkowo jego miłość do ojczyzny i do ludzi jest despotyczna i bluźniercza, bowiem ulega podszeptom szatana, jednak ocalony przez księdza Piotra, Konrad przemienia się w pokornego człowieka, jego bunt zastąpiony zostaje w prometeizm – mesjanizm. (Staje się pielgrzymem), Pan Tadeusz – Jacek Soplica, (Hulaszczy tryb życia, szczera, szlachetna, niewinna miłość do córki magnata Horeszki - Ewy. Wierzył, że przyjaźń ze Stolnikiem jest bezinteresowna. Ewa odwzajemniała uczucia Jacka, lecz jej dumny ojciec, uważając go za niższego stanu, nie zgodził się oddać mu ręki córki. Jacek będąc świadkiem ataku Moskali na Horeszkę mimowolnie wymierzył, a nieszczęśliwy strzał był celny.Zabił Horeszkę. Zbrodnia popełnione w afekcie była fatalnym zbiegiem okoliczności. To wydarzenie spowodowało przełom w życiu bohatera. Niesłusznie wzięto go za stronnika Moskali. Odtąd przylgnęła do niego nazwa zabójcy i zdrajcy narodu, z czym nie mógł się pogodzić. Przybrał nową postać. Z dumnego niegdyś zawadiaki przeistoczył się w cichego i pokornego zakonnika. Zgolił wąsy, na ciele widniały liczne ślady ran, a szlachecki strój zmienił na bernardyński habit. Zanim tak się stało Jacek poświęcił się patriotycznej działalności dla kraju.)Ojciec Goriot” Rastignac z biednego studenta w żądnego pieniądzy, dwulicowego „drania”(wpływ miasta i ludzi, z którymi przebywa), „Zbrodnia i Kara” - Raskolnikow, „Rozmowy z katem” Kazimierz Moczarski - Jrgen Stroop to człowiek niezbyt inteligentny i niewykształcony. Mimo to, dzięki całkowitemu oddaniu partii i przejęcia sposobu myślenia przez nią narzucanego, bardzo szybko awansował. Przedtem był nikim, potem zajął wysokie stanowisko nabrał przekonania o tym, że jest nadczłowiekiem. „Inny Świat”, Dżuma – włącza się w walkę z epidemią po rozmowie z dr Rieux, który przekonał go, by nie opuszczał Oranu. Rambert rezygnuje z własnego szczęścia na rzecz chorych i potrzebujących.(Wpływ sumienia.)
PRZYJAŹŃ
Aleks..Dumas „Trzej muszkieterowie” – jeden za wszystkich, wszyscy za jednego, Atos, Portos, Aramis, d’Artagnan. Łączy ich karirea żołnierska, przeżycia osobiste, wspólne radości i cierpienia. „Mały Książe” Antoine de Saint – Exupry – spotkanie księcia z lisem. Najpierw trzeba oswoić drugiego człowieka, by potem przywiązywać przede wszystkim uwagę do jego charakteru i duszy „Dobrze widzi się tylko sercem. Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”. Przyjaźń niesie za sobą ryzyko łez, zwłaszcza gdy przyjaciołom grozi rozstanie. William Golding „Władca much” Prosiaczek początkowo irytuje Ralfa swoim intelektualizmem i skłonnością do porządkowania rzeczywistości. Z czasem jednak okazuje się, że w trudnych sytuacjach Prosiaczek jest niezastąpiony. Między chłopcami rodzi się przyjaźń. Śmierć przyjaciela będzie dla Ralfa bardzo ciężkim przeżyciem. „Inny świat”- łagry miejscem trudnym dla istnienia ludzkich uczuć. Przyjaźń autora z prof.N opierała się głownie na wspólnych zainteresowaniach i wzajemnym zaufaniu. Strach przed donoszeniem. Literatura, rozmowa o niej były rzadkimi chwilami zapomnienia o rzeczywistości. „Początek” Pawełek Kryński i Henio Fitchtelbaum przyjaciele lat szkolnych. Rodziny inteligenckie, wojna zmieniła status każdego z nich. Henio ukrywał się na strychu, Pawełek chciał mu pomóc, kazał nie wychodzić, ten nie posłuchał i wrócił do getta, gdzie zginął. Matka Pawła opiekowała się siostra Henia, pomoc w imię przyjaźni.
SAMOTNOŚĆ
„Cierpienia młodego Wertera” – izolowany świat miłosnych cierpień, „Nie – Boska komedia” Henryk – indywidualista, niezrozumiały poeta, ponad ludźmi, „Ojciec Goriot”, „Zbrodnia i Kara”, „Lalka”, „Proces”,Orwell „Rok 1984” ustrój sprawił, iż ludzie nie ufają sobie nawzajem, „Inny świat”, Gabriel Garcia Marquez „Sto lat samotności” – rodzina Buendiów skazana na sto lat samotności, oddzieleni są od reszty społeczeństwa w miasteczku Macondo, integruje wewnętrznie rodzinę. Silne więzy emocjonalne w rodzinie, to każdy i tak czuje się wyobcowany np. płk Aureliano Buendia samotny żołnierz, piękna Remedios żyjąca zupełnie w innym świecie, Aureliano Babilonia to samotny badacz wiedzy ezoterycznej, a ostatni z rodu(dziecko Aureliana i Amaranty Urszuli, owoc związku kazirodczego) umiera samotnie, jedzony przez mrówki.
ŚMIERĆ
W samotności – „Ojciec Goriot”, „Proces”(śmierć Józela K. To zapowiedź śmierci milionów ludzi w latach totalitaryzmu. Wyprowadzony z domu, przez dwóch tajemniczych mężczyzn, po długim procesie, umiera za miastem, przez nich zasztyletowany. Jego ostatnie słowa dotyczą właśnie rodzaju umierania: „Jak pies”. Mówią one o nieludzkim wymiarze tego ostatniego aktu w życiu człowieka, o ostatecznym odebraniu mu godności.) „Inny świat” w literaturze lagrowej i łagrowej śmierć jest kresem cierpienia i pracy ponad siły, a nierzadko także choroby. Jednocześnie ma ona nieludzki wymiar: umierający setkami, tysiącami ludzie są powoli zabijani, by potem nie mieć nawet własnego grobu. Zagazowani w komorach, zakatowani, wycieńczeni do granic możliwości umierają podobnie jak Józef K. ”jak pies”. Ich ciała chowane są w zbiorowych grobach albo palone w krematorium. Czasem posłużą do produkcji mydła, świec, włosia do materaców czy abażurów do lamp.), Camus „Dżuma”, „Tango” Mrożek (Eleonora umiera w samotności leżąc na katafalku, jest seniorką rodu, lecz traktowana jest przez wszystkich z dużym pobłażaniem, jej śmierć zostanie zauważona dopiero po pewnym czasie i nie wywrze żadnego wrażenia na członkach rodziny. Artur romatyczny idealista, chce zburzyć barak zasad w domu i wprowadzić na nowo formy, zabity przez Edka, który po jego śmierci powie: Myślał dobrze, tylko był za nerwowy. Taki się nie uchowa. We współczesnym świecie nie ma miejsca dla idealistów.)
TANIEC
„Pan Tadeusz” opis ostatniego poloneza, poprzedzającego wymarsz wojsk napoleońskich z Litwy, jest niejako memento (nauka) dla wszystkich Polaków żyjących w I poł. XIX wieku. Taka oto odchodzi dawna tradycja, bo też Podkomorzy jest ostatnim co Poloneza wodzi. Taniec narodowy staje się symbolem historii, a uczestniczące w nim pary to ludzie, którzy wkroczą w jej świat. Umieszczenie motywu tańca w XII księdze jest celowe: podsumowuje on wcześniejsze wydarzenia historyczne, a zarazem ukazuje bohaterów, którzy „krokiem poloneza” wchodzą w nową epokę, epokę klęski. „Wesele” St. Wyspiański taniec chocholi z III aktu, weselnicy w pijanym i somnambulicznym transie wirują w takt melodii wygrywanej przez Chochoła. Jest to symboliczna wizja uśpionego społeczeństwa polskiego, niezdolnego do jakiegokolwiek działania. Didaskalia dokładnie opisuje taneczny korowód. Czesław Miłosz „Walc” utwór na poły realistyczny, na poły wizyjny jest zestawieniem dwóch odrębnych rzeczywistości: świata zabawy i apokaliptycznego. W pozornie sielskiej atmosferze poeta ukazuje tancerce obraz przerażający: Lodowate pole w brzasku żółtej zorzy(...)Wre morderstwami, krew śnieg rumieni. Wie jednak, że ona pochłonięta zabawą nie zwróci uwagi na katastroficzną wizję przyszłości. „Taneczność” wiersza podkreśla jego rytmika; poszczególne wersy prowadzone są jakby krokiem walca.
„Tango” – tytułowe tango wieńczy cały dramat. Tańczy je Edek (prymitywny przedstawiciel lumpenproletariatu) z Eugeniuszem (przedstawicielem rodziny z tradycjami). To Edek prowadzi bosego Eugeniusza w rytm ”La Cumparsity” Taniec ten, a także banalna melodia (najbardziej ograne tango) ukazują kto będzie dominował w nowej polskiej rzeczywistości i w jakim rytm będzie ona wirować.
UCIECZKA
Don Juan Molier – ucieczka przed rzeczywistością, zasadami – wolna miłość, ucieczka od moralności, odpowiedzialności, depcze on zasady chrześcijańskiego świata np. nie uznaje małżeństwa mając je za nic, czystości, altruizmu., Wolter „Kandyd”- ucieczki przed niebezpieczeństwem(np. wyrok inkwizycji) wskazują na to, że na tym najlepszym z możliwych światów człowiekowi trudno jest znaleźć dla siebie miejsca, a wszędzie panuje przemoc i życie ludzkie jest zagrożone., „Cierpienia młodego Wertera” Ucieczka w samotność Werter ucieka do miasta, od cywilizacji, od stosunków z innym ludźmi na wieś, gdzie chce rozpocząć nowe życie. Problemy związane z brakiem akceptacji w społeczeństwie zostają zastąpione problemami osobistymi, co prowadzi do kolejnych dwóch ucieczek przed miłością do Lotty(wraca do ukochanej, nie mogąc bez niej żyć) i przed życiem, (popełnia samobójstwo.) „Pan Tadeusz” Jacek Soplica, „Nie – Boska komedia” Z.Krasiński – henryk ucieka w krainę ułudy. „Hrabia Monte Christo” A. Dumas – ucieka z twierdzy, „Lalka” – Wokulski ucieka do Paryża przed miłością do Izabeli, lecz uczucie jest zbyt silne i wraca do Warszawy, każda kobieta bowiem przypomina mu ukochaną.
UCZEŃ I MISTRZ
„Świętoszek” Molier – mistrzem duchowym Orgona staje się Tartuffe: obłudnik, hipokryta, świętoszek, antyteza mistrza. Ślepo oddany mu Orgon staje się nietolerancyjnym bigotem, dbającym wyłącznie o swego „mistrza”. To zapatrzenie w Tartuffe’a prowadzi do skłócenia rodziny, unieszczęśliwienia dzieci oraz żony.(wypędza z domu syna, a córkę wbrew jej woli chce oddać Tartuffe’owi) „Kandyd”(Pangloss), „Kubuś Fatalista i jego pan” Denis Diderot (Kubuś jest nauczycielem swego pana, ma nad nim wyższości, podróż ich jest pretekstem do opowiadania snucia historii prze Kubusia na temat swoich amorów), „Konrad Wallenrod” A. Mickiewicz - Alf Walter nauczony przez Halbana - walejdotę miłości do ojczyzny, wpaja mu patriotyzm, nakłania do walki z Krzyżakami. „Ojciec Goriot” – dla prowincjusza Rastignaca przewodnikiem po świecie Paryża, uakzującym mu realia rządzące życiem w tym mieście staje się Vautrin – morderca i zbiegły galernik. To on namawia Rastignaca, by dążył do bogactwa i zdobycia pozycji w wielkim świecie, nawet kosztem życia innych(moralności). Jakkolwiek Rastignac nie podporządkowuje się całkowicie Vautrinowi, to jego ostatnie słowa: Teraz się spróbujemy!, Skierowane ku Paryżowi, świadczą o tym, że nauki „mistrza” padły na podatny grunt.
UTOPIA
Projekt idealnego państwa, opartego na doskonałym ustroju sprawiedliwości i równości społecznej, oraz doskonale funkcjonujących instytucjach. Obywatele takiego państwa żyją w szczęściu, radości, pracując dla dobra całej społeczności, nigdy jedynie dla siebie. Johnatan Swift „ Podróże Guliwera” w swoich wędrówkach po świecie Lemuel Guliwer dociera do krainy rozumnych koni, w której panuje powszechna równość i sprawiedliwość. Nie ma nienawiści, ani zazdrości, a wszyscy członkowie tej społeczności odnoszą się do siebie z szacunkiem i wyrozumiałością.„Kandyd”– Eldorado – „kraina mlekiem i miodem płynąca”, powszechny dobrobyt, złoto, szlachetnymi kamieniami bawią się dzieci. Państwo dba o szczęśliwe życie swoich obywateli, finansując między innymi gospody przydrożne, w których podróżni mogą się posilać bezpłatnie. Religia Eldorado opiera się na wielbieniu Boga i nieustannym dziękowaniu za dostatnie życie. Mieszkańcy tej krainy nie znają żadnej instytucjonalnej religii, w której decydowaliby o wszystkim jacyś kapłani., „Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki” – wyspa Nipu - wszyscy są równi, Nipuanie nawet tak samo się ubierają, w ich języku nie ma takich wyrazów jak „złodziej”, „oszustwo”, bo nie ma też takich zjawisk, podstawą gospodarki uprawa ziemi, której każdy ma po równo, władza głów rodziny(Rada Starców), nie ma rządu, armii, nie płacą podatków, wspierają się wzajemnie, przywiązanie do tradycji. „Przedwiośnie” – szklane domy, ukazane Polski przez Seweryna Barykę, Antyutopie: Orwell „Rok 1984”
WŁADZA
Shakespeare „Makbet” – popełnia zbrodnię, by przyspieszyć spełnienie się przepowiedni czarownic, o tym, iż zostanie królem Szkocji. Żądza władzy pobudzona w nim przez szkarady prowadzi w końcu do jego zguby. Ginie wiele osób - Dunkan , potem zbrodnia pociąga następną. I. Krasicki „Do króla” satyra, Krasicki przytacza liczne zarzuty, które pod adresem St. Poniatowskiego wysuwa szlachta: jest zbyt młody, uczony, stara się być kochany przez poddanych. To wszystko jednak tworzy obraz króla doskonałego, oświeconego władcy, a kompromituje prymitywnych oskarżycieli. Dzidy cz.III „Wielka Improwizacja” – Konrad domaga się otrzymania całkowitej władzy od Boga, takiej, jaką On posiada, władzę na duszami ludzkimi. Pragnie jej jednak nie dla własnej chwały, lecz po to, by „większe niż Bóg uczynić dziwo – zanucić pieśń szczęśliwą” sprawić, by cierpiący naród polski stał się szczęśliwym. „Balladyna” J. Słowacki po dokonaniu wielu zbrodni Balladyna zasiada wreszcie na tronie w Gnieźnie - Władza jest jak narkotyk, wciąż chce się więcej. S. I Witkiewicz „Szewcy” władz wpływa na człowieka demoralizująco, ale i nużąco. Po pierwszym okresie zachwytu możliwościami, jakie daje, przychodzi nuda i nuda coraz większa.
WOJNA
Mikołaj Sęp Sarzyński „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” – bojowanie, byt nasz podniebny, człowiek skazany jest na prowadzenie nieustannej wojny ze złem uosabianym przez szatana, świat, ciało, którzy chcą przywieźć człowieka do zguby i wiecznego potępienia. Tylko Bóg i jego wsparcie mogą człowiekowi zapewnić zwycięstwo w tej wojnie. Ignacy Krasicki „Monachomachia” – bitwa na kufle, sandały, ksiązki, naczynia, „Konrad Wallenrod” – nieudolne prowadzenie wojny. „Potop” – wojna polsko – szwedzka jest sprawdzianem patriotyzmu i zdolności do poświęcenia. Ujawnia niezwykłe talenty pana Zagłoby. Daje też Kmicicowi okazję do odkupienia wszystkich grzechów i rehabilitacji. Służy również Sienkiewiczowi do ukazania, że nawet z najgorszych opresji naród, jeśli się zjednoczy i podejmie walkę, zdoła wyjść obronną ręką. J. Hasek „Przygody dobrego wojaka Szwejka” - skończony oferma Szwejk na własne żądanie trafia do c.k. armii i jest uczestnikiem I wojny światowej. Jego przygody ukazują absurd wojny.
ZAZDROŚĆ
Biblia – Kain zazdrosny o to, że Bóg wejrzał łaskawie w ofiarę Abla, a odrzucił jego ofiarę zabija brata. Zostanie wygnany do ziemi na wschód od Edenu, „Hamlet” Klaudiusz zazdrości bratu sławy, władzy, żony, życia, uśmierca go, żeni się z Gertrudą i koronuje na króla Danii. „Cierpienia młodego Wertera” Werter jest zazdrosny o Alberta, męża Lotty, lecz także o każdą osobę, z którą ona przebywa, chciałby, by tylko jemu poświęcała swój wolny czas. Fredro „Śluby panieńskie” Gustaw stara się za pomocą podstępu wzbudzić zazdrość Anieli i Klary, by złamały one swe śluby, iż nigdy nie wyjdą za mąż. Swojej wybrance opowiada o wyimaginowanej damie serca, z którą łączy go tajemny związek. Klara natomiast wysłucha o rzekomej miłości Albina do Anieli. Gustawowi udało się wzbudzić zazdrość młodych dam(do tej pory przekonanych o stałości swoich adoratorów), co w konsekwencji doprowadzi do ślubu dwóch par. B. Prus „Lalka” Stanisław jest zazdrosny o wszystkich, którzy mają styczność z Izabelą. Zazdrości im głownie pozycji społecznej(urodzenia) i obycia w towarzystwie. Sam czuje się przy nich jak parweniusz. Największą zazdrość wzbudzają w nim jednak mężczyźni, którymi Iza się otacza: Ochocki, Starski, baron Dalski, czy nawet skrzypek Molinari.
ZDRADA
Judasz, Piotr, który wyrzekł się Jezusa trzykrotnie, Makbet, Hamlet, Don Juan, Konrad Wallenrod, Balladyna, A. Dumas „Hrabia Monte Christo”, Ojciec Goriot( baronowa de Nucingem, hrabina de Restaud – w dobrym tonie jest posiadanie kochanka), Zbrodnia i kara – Swidrygajłow, Potop – Radziwiłłowie, Kmicic, Początek – Bronek Blutman by ocalić siebie samego zdradza innych Żydów, Tango – Eugeniusz zdradza całą rodzinę sprzymierzając się z Edkiem i czyni to tylko po to, by uratować siebie.