Czucie i wiara jako nowe sposoby poznania świata w kulturze romantycznej.

Romantyzm narodził się w okresie burzliwych przemian, na granicy między „dawnymi a nowymi latami”. Czas taki wyzwolił sprzeciw jednostek zmęczonych racjonalizmem i klasycznymi barierami. Zbuntowana młodzież zaczęła żyć i tworzyć w zupełnie nowym stylu, który (poprzez ich zachowanie, poglądy a nawet wygląd zewnętrzny) dawał nieprzeciętność. Pozwalał wzbić się ponad szary tłum.

Swoistą prezentacją programu młodych jest „Oda do młodości”, która stała się hymnem romantycznej młodzieży. Mickiewicz przedstawił w niej dwa światy. Pierwszy z nich należy do bezdusznych, pozbawionych uczuć i ograniczonych egoistów- klasyków.
Drugi zaś jest światem ludzi młodych, pełnych zapału i nadziei, ciekawych świata i ponad wszystko zdolnych do poświęceń w imię przyjaźni i miłości- romantyków.

Poglądy owych romantyków oraz ich spór z klasykami doskonale naświetla ballada „Romantyczność. Akcja utworu rozgrywa się w dzień na rynku małego miasteczka, na którym tłum światków ma okazję obserwować dziwne zachowanie dziewczyny- Karusi: „ To strzela wokoło oczyma, To się łzami zaleje, Coś niby chwyta, coś niby trzyma; Rozpłacze się i zaśmieje.” Monolog zrozpaczonej bohaterki wyjaśnia, że właśnie objawił się jej zmarły kochanek. Nie widzą go oczywiście zebrani ludzie, co wcale nie przeszkadza wierzyć im w jego obecność „Jasio musi być przy swojej Karusi , On ją kochał za żywota”.
Na nic zdają się apele uczonego starca- reprezentanta racjonalistyczno - empirycznej koncepcji widzenia świata, który szydzi z całej sprawy i wyśmiewa zabobony.
W obronie dziewczyny staje narrator. Jako argumentów używa dwóch centralnych pojęć romantycznych: uczucia i wiary: „Dziewczyna czuje, a gawiedź wierzy głęboko”.
Później padają słynne słowa: „Czucie i wiara silniej mówią do mnie Niż mędrca szkiełko i oko”, które są kwintesencją romantycznej ideologii zmieniającej hierarchię wartości: nie nauka i mądrość są najważniejsze, lecz czucie i wiara. Jest to głos kluczowy w polemice klasyczno- romantycznej, który przyznaje ludowym wierzeniom i odrzuca racjonalny sposób poznawania świata metafizycznego.
Zwrotka ostatnia jest już nie tylko literacką, lecz wręcz filozoficzną manifestacją postawy narratora (w tom przypadku zapewne również samego Mickiewicza)

Upór i bezmyślność z jaką obstają przy swoim stanowisku klasycy obrazuje IV część Dziadów. Scena w której Gustaw-upiór przebija się sztyletem i nie upada na ziemię jest namacalnym dla księdza dowodem na istnienie duchów. Odnosi się jednak wrażenie, że ta informacja nie dotarła do duszpasterza. Mimo iż widział całe zdarzenie, jego umysł jest zbyt skrępowany klasycznym myśleniem by ją przyswoić. Udaje mu się to dopiero po dłuższej chwili, co nie zmienia faktu, ze w dalszym ciągu uważa obrzęd dziadów za pogański zabobon.
Romantyzm odkrywał „świat ducha”, w którym rolę nadrzędną pełnią pierwiastki metafizyczne, a nie rozum czy doświadczenie. Świat, w którym działa się w imię marzeń i uczuć, gdzie człowiek jest wolny i nie ograniczają go żadne prawa. Głosi pogląd iż „...prawd żywych” po prostu nie można racjonalnie ani zrozumieć ani wyjaśnić.