Wirusy są najprostszymi mikroorganizmami, złożonymi z białkowego kapsydu, otaczającego i ochraniającego zawarty wewnątrz niego materiał genetyczny: kwas nukleinowy RNA lub rzadziej DNA.
Wirusowe choroby tropikalne obejmują zakażenia typowe jedynie dla stref tropikalnych i subtropikalnych. W mniejszym nasileniu możne je spotkać również w strefie klimatu umiarkowanego. W obu przypadkach aby choroba zaistniała konieczne jest zakażenie o specyficznych warunkach epidemiologiczno - ekologicznych oraz droga przenoszenia zakażenia. Najczęściej odbywa się to przy pomocy różnych gatunków stawonogów, również częste jest przenoszenie zakażenia na drodze kropelkowej lub bezpośredniego kontaktu z materiałem zakaźnym.
WIRUSOWE GORĄCZKI KRWOTOCZNE
Jest to grupa schorzeń rozpowszechnionych w krajach tropikalnych i subtropikalnych. Gorączki krwotoczne o budowie wirusowej obejmują zespół 13 chorób, wywoływanych przez wirusy o podobnej budowie, zawierające kwas rybonukleinowy. Objawem łączącym je jest skaza krwotoczna.
Wirusowe gorączki krwotoczne są chorobami odzwierzęcymi, których miejsce zakażenia znajduje się w środowisku naturalnym zwierząt dziko żyjących, a szczególnie gryzoni i małp. Na człowieka przenoszone są drogą kontaktu bezpośredniego lub przez komary i kleszcze. W przebiegu zakażeń wirusami gorączek krwotocznych, za wyjątkiem gorączek afrykańskich: Lassa, Marburg i Ebola - chory człowiek nie zakaża swego otoczenia.
Klasyfikacja wirusowych gorączek krwotocznych:
- Żółta gorączka (Ameryka Płd., Afryka)
- Gorączka krwotoczna Denga (tropik i subtropik)
- Choroba Lasu Kyasanur (Indie)
- Omska gorączka krwotoczna (Syberia)
- Krymsko-kongijska gorączka krwotoczna (Afryka, kraje Środkowego Wschodu, Europa Wsch.)
- Gorączka doliny Riftu (Afryka)
- Gorączka krwotoczna z zespołem nerkowym, nefropatia epidemiczna, hantawirusowy zespół płucny (Azja, Europa Wsch., zagrożenie ogólnoświatowe)
- Gorączka Lassa (Afryka Zach.)
- Argentyńska gorączka krwotoczna (Ameryka Płd.)
- Boliwijska gorączka krwotoczna (Ameryka Płd.)
- Wenezuelska gorączka krwotoczna (Ameryka Płd.)
- Brazylijska gorączka krwotoczna (Ameryka Płd.)
- Choroba Marburg (Afryka)
- Gorączka Ebola (Afryka, Azja)
Gorączka Ebola
Jest to tropikalna wirusowa gorączka krwotoczna, której czynnikiem jest wirus Ebola, zidentyfikowany w 1976 r. w okresie epidemii w Sudanie i Zairze w dorzeczu rzeki Ebola, od której wirus wziął swoją nazwę. Wszystkie dotychczasowe epidemie dotknięte były bardzo wysoką śmiertelnością (powyżej 70%), a duży ich odsetek dotyczył personelu medycznego.
Przyczyny zakażenia nie są dokładnie poznane. Są to prawdopodobnie gryzonie i niektóre gatunki małp, a ze względu na charakterystyczną budowę wirusa, zbliżoną do wirusów roślinnych, część badaczy uważa za możliwy udział roślin. W związku z faktem wykrycia wirusa w płynach ustrojowych, wydalinach i wydzielinach chorych uważa się, że zakażenie szerzy się przez kontakt bezpośredni, gdzie najbardziej niebezpieczny jest kontakt z krwią i płynami ustrojowymi, bezpośredni kontakt z chorym lub przenoszenie zakażenia drogą kropelkową. Okres wylęgania choroby wynosi 4 - 21 dni (średnio 7 dni). Choroba ta objawia się początkowo bardzo ostro. Charakterystyczny przebieg choroby to wysoka gorączka, bóle głowy i mięśni, zmiany zapalne w gardle i przełyku, do których bardzo szybko dołączają się objawy skazy krwotocznej z krwistymi wymiotami i krwawą biegunką.
U chorego bardzo szybko dochodzi do odwodnienia, zaburzeń gospodarki elektrolitowej i białkowej, a w konsekwencji skrajnego wyczerpania i gwałtownego spadku masy ciała. W większości przypadków występuje wysypka oraz cechy uszkodzenia wątroby z towarzyszącą żółtaczką. Pogorszenie i załamanie się stanu chorego związane jest z nasileniem objawów skazy krwotocznej ze strony przewodu pokarmowego (70% przypadków) i śpiączką. Typowe powikłania po przebyciu zakażenia to zapalenie wątroby, zapalenie jąder i błony naczyniowej oczu.
Choroba Denga
Wyróżnia się postać klasyczną, postać łagodną atypową oraz gorączkę krwotoczną Denga. Człowiek zaraża się w wyniku ukłucia komara. Schorzenie wywoływane jest przez wirusy, do których należy między innymi wirus Ebola.
Choroba najczęściej przebiega bezobjawowo. W postaci klasycznej objawy ujawniają się po 5-8 dniach od zakażenia. U dzieci i młodzieży schorzenie przebiega ciężej. Rozpoczyna się złym samopoczuciem, gorączką, bólami głowy, mięśni, stawów, wymiotami, biegunką oraz wysypką na skórze. Niekiedy stwierdza się powiększenie węzłów chłonnych i wątroby. Po kilku dniach następuje całkowite wyzdrowienie. W gorączce krwotocznej denga stan, chorego jest o wiele cięższy, traci świadomość, jest niespokojny, ciśnienie tętnicze spada, rozwija się wstrząs, powiększeniu ulega wątroba. Przy pierwszym zakażeniu chorobą objawy nie przebiegają aż tak ostro.
W badaniach laboratoryjnych w przebiegu choroby stwierdza się spadek poziomu płytek krwi, albumin, wzrasta poziom mocznika. Potwierdzeniem rozpoznania jest wyizolowanie wirusa z krwi chorego.
Leczenie jest objawowe. Polega na zwalczaniu objawów krwotocznych i gorączki. Bardzo intensywne postępowanie wdraża się w razie wstrząsu.
INNE RODZAJE CHORÓB TROPIKALNYCH
W większości krajów tropikalnych panuje również wiele innych chorób wirusowych. Najbardziej znane to: malaria (zimnica), ameboza (czerwonka), dur brzuszny, błonnica, histoplazmoza, cholera, żółta febra, tężec, wirusowe zapalenie wątroby typu A oraz B. Inne rzadziej spotykane choroby tropikalne to: leiszmanioza, filarioza, pappataci, jaglica.
Malaria
Malaria wywołana jest przez pierwotniaka – zarodziec malaryczny, przenoszonego przez komary. Charakteryzuje się znaczną śmiertelnością. Szacuje się, iż liczba osób zarażonych sięga 280 milionów, natomiast liczbę zachorowań na 110 milionów rocznie. Z powodu malarii umiera rocznie 800 tysięcy dzieci w Afryce. Ponad 60% ukąszeń przez komary w zagrożonych rejonach powoduje objawową lub bezobjawową malarię. W Europie i w Polsce rejestruje się jedynie przypadki tej choroby przywożone z krajów tropikalnych.
Cykl rozwojowy tych pierwotniaków jest dosyć złożony i wymaga rozmnażania w ludzkich komórkach krwinek czerwonych i komórkach wątrobowych oraz w komórkach komara.
Zakażenie człowieka dokonuje się w wyniku ukąszenia przez komara. Sporozoity przedostają się następnie do krwi i erytrocytów. Powodują rozpad krwinek czerwonych krwi, zwalniają przepływ krwi przez naczynia włosowate zwłaszcza w mózgu, spowalniają tworzenie się nowych krwinek czerwonych – prowadzi to do niedotlenienia tkanek. Uszkodzeniu ulegają komórki wątroby i nerek.
Objawy malarii ujawniają się zwykle w ciągu miesiąca od zarażenia, rzadko w dłuższym okresie. U osób długo przebywających na terenach, na których występuje malaria, może wytworzyć się odporność na chorobę, jednakże zanika po kilku latach od opuszczenia tych terenów.
Malaria zaczyna się nagle bardzo wysoką gorączką do 40˚C i dreszczami, które po kilku godzinach ustępują. Ataki gorączki powtarzają się co 48 godzin. Rzadziej te objawy są poprzedzone bólami głowy, mięśni, mdłościami. Ataki gorączki w przypadkach nieleczonych stopniowo ustępują i po kilku tygodniach zanikają.
Zimnica może prowadzić do poważnych powikłań. U chorego mogą rozwinąć się zaburzenia świadomości, drgawki i śpiączka, prowadzące do śmierci. Dochodzi także do głębokiej niedokrwistości, spadku poziomu płytek krwi, krwotoków z nosa, przewodu pokarmowego, niewydolności krążenia, wstrząsu, obrzęku płuc, uszkodzenia nerek, pęknięcia śledziony. Pojawia się żółtaczka, bezmocz i poważne zaburzenia metaboliczne. Niebezpieczna jest zwłaszcza u dzieci i kobiet w ciąży, gdyż może być przyczyną małej masy urodzeniowej noworodka.
Niektóre osoby mają wrodzoną odporność na malarię. Dotyczy to ludzi z genetycznymi wadami krwinek czerwonych.
Dur brzuszny
Ostra choroba zakaźna przenoszona przez wydzieliny zakażonego. Zakażenie następuje przez spożycie wody, pokarmów zakażonych. W przenoszeniu ważną rolę odgrywają muchy. Po 10-14 dniach pojawia się wysypka, gorączka do 40oC, zaparcie bądź biegunka. Występuje głównie w Azji i Afryce.
Ameboza (Czerwonka)
Choroba wywoływana przez pierwotniaka, pełzaka czerwonki. Najczęstszymi objawami amebozy są zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (krwisto-śluzowa biegunka, bóle brzucha, gorączka), mogą występować także inne postacie tej choroby (np. pełzakowy ropień wątroby, pełzakowy ropień skóry).Przebieg bywa często bezobjawowy. Zakażenie następuje drogą pokarmową. Występuje głównie w krajach tropikalnych.
Cholera
Wywoływana jest przez przecinkowca cholery, przenoszonego przez wodę, żywność. Z reguły w 2-3 dni po zakażeniu nagle pojawiają się wymioty, nasilona i obfita biegunka. Choroba prowadzi do skrajnego osłabienia, wzmożonego pragnienia, bólów mięśniowych, bezmoczu. Brak pomocy doprowadza w końcu do zgonu. Występuje na Bliskim Wschodzie, Afryce, Ameryce Płd.
Żółta febra
Jest chorobą przenoszoną przez komary. Objawia się gorączką, krwawymi wybroczynami, uszkodzeniem serca, niewydolnością nerek, uszkodzeniem wątroby.
Występuje w Ameryce Płn. i Płd., Afryce.
CHOROBY O DUŻYM PRAWDOPODOBIEŃSTWIE ZARAŻENIA SIĘ W KRAJACH TROPIKALNYCH
Tężec
Do zakażenia dochodzi przez zanieczyszczenie rany glebą lub kurzem. Po około 7-10 dniach występują napady skurczu mięśni. W zapobieganiu ważna jest zasada, że po 28 roku życia należy powtórzyć szczepienie profilaktycznie.
Żółtaczka typu A
Zakażenie następuje przez spożycie zanieczyszczonej wirusami wody pitnej oraz surowych pokarmów w niej mytych. Zachorowaniu sprzyja bliski kontakt z osobami zakażonymi we wczesnym bezobjawowym okresie choroby.
Choroba występuje praktycznie na całym świecie, szczególnie w krajach rozwijających się.
Żółtaczka typu B
Wirusy wnikają do organizmu człowieka wraz z zakażoną krwią lub innymi płynami ustrojowymi. Do zakażenia może dochodzić podczas zabiegów medycznych oraz podczas stosunków płciowych.
TROPIKALNE ZAGROŻENIA W POLSCE
Od czasu, kiedy Polacy swobodnie podróżują, właściwie nie ma zakątka, do którego jeszcze by nie dotarli. Także turystyka bardzo się rozwinęła, w tym do krajów tropikalnych: Afryki, Ameryki Południowej i Środkowej, Azji południowo-wschodniej. Równocześnie przybywa zachorowań na schorzenia charakterystyczne dla tamtych regionów. Wzrosła liczba zachorowań na choroby tropikalne, także wcześniej spotykane w praktyce lekarskiej, jak malaria czy czerwonka. Najczęstszym problemem jest obecnie malaria. Konieczne jest stosowanie odpowiedniej profilaktyki przeciw niej, przy użyciu leków uwzględniających rozpowszechnienie szczepów opornych. Nieumiejętnie stosowana profilaktyka spowodowała bowiem, że odporność narasta, podobnie jak w przypadku antybiotyków. Liczniej występuje też ameboza, której źródłem zakażenia jest woda oraz warzywa. Do zakażeń dochodzi nawet w restauracjach. A objawy pojawiają się często dopiero po powrocie do kraju. Częściej spotykane są też zachorowania na dur brzuszny. Podobnie jest z czerwonką i błonicą, coraz częściej nieświadomie przywożonymi do Polski, chociaż w naszym kraju zostały one dawno wyeliminowane.
Niemałe zagrożenie stanowić mogą kąpiele w zbiornikach wodnych, szczególnie o stojących wodach. Polacy jeżdżą również do południowo-wschodniej Azji - w rejon dengi. Najważniejsze jest w przypadkach chorób tropikalnych wczesne rozpoznanie.
Polacy nie posiadają laboratoriów diagnostyki wirusów gorączek krwotocznych. Próbki trzeba wysyłać do Paryża, Hamburga lub Amsterdamu.
Diagnostyka gorączek krwotocznych wymaga laboratoriów o bardzo wysokim stopniu bezpieczeństwa biologicznego. Być może, ruszy takie laboratorium w Puławach, powstające przy pomocy środków z Unii Europejskiej. Opanowana jest natomiast diagnostyka malarii, a właśnie zachorowań na tę chorobę jest najwięcej.
ZASADY WAŻNE W TROPIKU
1. Jedynie pokarm przygotowany na gorąco jest bezpieczny.
2. Spożycie dania złożonego z surowych składników jest ryzykowne. Może być ono zakażone wirusami, bakteriami, pasożytami.
3. Owoce, które rosną na drzewach (cytryny, banany, pomarańcze), są bezpieczne - ale pod warunkiem, że nie są uszkodzone.
4. Owoce i warzywa rosnące przy ziemi mogą być zakażone pasożytami, np. amebą. Można je jeść po wypłukaniu i sparzeniu we wrzątku.
5. Nie powinno się jeść żywności sprzedawanej na przydrożnych straganach. Sprzedawca może być nosicielem choroby, a żywność może pochodzić z nieznanego źródła.
6. Bezpieczna do picia jest jedynie woda firmowo kapslowana lub przegotowana. Wirusy, bakterie, pasożyty giną podczas gotowania.
7. Preparaty do uzdatniania wody są mało przydatne (najczęściej to tabletki zawierające podchloryn sodu). Nie niszczą one wszystkich chorobotwórczych drobnoustrojów. Na pewno nie działają na cysty pasożytów.
8. Nie należy używać nie przegotowanej wody do mycia zębów. Nawet mieszkając w hotelu, nie mamy pewności, jak działa system uzdatniania wody, a śluzówki są niestety przepuszczalne dla zarazków.
9. Przed każdym wyjazdem do k rajów tropikalnych należy zorientować się na temat potrzebnych szczepień oraz przystąpić do nich w odpowiednim terminie.