Mesjanizm to uzasadnienie cierpienia i poniesionej ofiary narodu polskiego.

Mesjanizm to zbiór przekonań i przeświadczeń – światopogląd – o szczególnej roli Polski w dziejach Europy. Rozkwit tej filozofii przypada najbardziej na okres pomiędzy powstaniem listopadowym i styczniowym. Adam Mickiewicz jest jestem z najważniejszych przedstawicieli mesjanizmu polskiego, dlatego też zilustrował go w III części „Dziadów” – w głównej mierze by wytłumaczyć cierpienie, z jakim zmaga się Rzeczpospolita:

• „Polska Chrystusem narodów”
• naród polski jako Mesjasz, broniący chrześcijaństwa;
• uważano, że Polska jako kraj szczególnie umęczony przez zaborców, jest krajem wybranym przez Boga niczym Izrael jako ziemia święta;
• twierdzono, że męka Polski doprowadzi do zbawienia Europy, niczym Jezus Chrystus umęczony na krzyżu i odkupujący winy świata, by zbawić ludzkość;
• w „Wizji ks. Piotra” przywołane zostały elementy biblijne i przyrównane do ówczesnej rzeczywistości – Piłat to Francja, która boi się o swoje relacje z Rosją, zaś Herod to sam car, który stosuje kary niewspółmierne do winy, co przypomina biblijną „rzeź niewiniątek”;
• pojawia się zapowiedź tajemniczego, ocalałego człowieka, wskrzesiciela narodu, który kryje się pod liczbą „czterdzieści cztery”;
• trzech zaborców to trzy ramiona krzyża chrystusowego, zbitego z trzech rodzajów drewna;
• w końcowej wizji księdza pojawia się obraz Polski, zrzucającej białą szatę – zmartwychwstanie i powrót wolności;
• w scenie więziennej wątek mesjanizmu pojawia się w bajce Żegoty, przypowieści o symbolice agrarnej, gdzie opowiada on o ziarnie, które zdeptane przez Szatana nagle odnajduje idealne warunki, by zakiełkować i wydać obfity plon – Szatanem są zaborcy, zaś ziarnem – naród polski;
• Rollisonowa to cierpiąca matka, która straciła syna – analogia do Matki Boskiej cierpiącej pod krzyżem;

Mesjanizm pełnił zatem istotne funkcje w „Dziadach”, ponieważ dodawał nadziei, wyjaśniał trudne, niezrozumiałe kwestie jak niezawinione cierpienie Polski oraz heroizował ludzi do walki za ojczyznę. Tłumaczył, że wszelkie wyrządzone Rzeczpospolitej krzywdy mają sens – mają za zadanie pomóc się jej odrodzić, zmartwychwstać jeszcze silniejszej i zdolnej do wybawienia całej Europy i wywalczenia niepodległości. Ten system wyjaśniający prawidłowości rozwoju dziejów to tak zwana idea historiozoficzna.