Wojny Poski z sąsiadami w XVII w.

W XVII wieku Rzeczpospolita dotychczas szczęśliwie unikająca większych konfliktów politycznych z sąsiadami, wkroczyła w wiek wojen. Walczyła jednocześnie z trzema wrogami zewnętrznymi: Szwecją, Rosją i Turcją. Toczyła również ciężką wojnę domową z własnymi poddanymi – Kozakami.
W końcu XVI w. zmieniła się koniunktura na rynkach zachodnio-europejskich i spadł popyt na polskie zboże. Szlachta zubożała i nie chciała brać udziału w wojnach ani płacić podatków. Doprowadziło to do osłabienia państwa polskiego. Dodatkowo Zakon Kawalerów Mieczowych oddał swe ziemie w lenno. Były to tzw. Inflanty, region o który walczyło kilka państwa. Teraz, również Rzeczpospolita dołączyła do tych sporów.
Kolejność wszystkich wojen prowadzonych przez Polskę w XVII w. najłatwiej przedstawić w formie tabeli.

Wojny ze Szwecją
Głównymi przyczynami wojen ze Szwecją była rywalizacja obu państw o dominację na wybrzeżach Bałtyku i przejęcie kontroli nad handlem morskim oraz spór między polską i szwedzką gałęzią dynastii Wazów. Król Polski Zygmunt III Waza był jednocześnie następcą tronu szwedzkiego. Mimo że jego szwedzcy podani pozbawili go tego dziedzictwa, ani on ani jego synowie nie zrzekli się swych pretensji do tronu. Dodatkowo Szwedzi chcieli opanować Polskę ze względu na dużą ilość ziem uprawnych.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny była decyzja Zygmunta III o przyłączeniu szwedzkiej części Inflant do Polski w 1600 roku. W jej wyniku wojska szwedzkie wkroczyły na te tereny i zajęły je aż po Dźwinę. Przeciwdziałania ze strony polskiej doprowadziły w latach 1602-1603 do odzyskania Inflant bez Rewla, Parnawy i Narwy. Dalsze sukcesy militarne, zwycięstwa K. Chodkiewicza pod Białym Kamieniem i Kircholmem nie zostały przez Polskę wykorzystane. W 1611 oba państwa podpisały rozejm, łamany później kilkakrotnie przez Szwedów (w 1617, 1620, 1621), którzy dokonali zaboru dalszych części polskich Inflant.
W latach 1626 -1629 doszło do wojny o ujście Wisły, która mimo kilku zwycięstw polskich (Oliwa, Trzciana) zakończyła się niekorzystnym dla Polski 6-letnim rozejmem podpisanym w 1629 w Altmarku (Starym Targu). W rękach szwedzkich pozostały całe Inflanty oraz porty bałtyckie. Elektorowi brandenburskiemu wydano w sekwestr Sztum, Głowę oraz Malbork. Szwedzi ustąpili z Pomorza dopiero po kolejnym rozejmie w Sztumskiej Wsi (1635).
Podtrzymywanie pretensji do korony szwedzkiej przez Jana Kazimierza stało się w latach 1655-1660pretekstem do kolejnego najazdu, znanego jako potop szwedzki. Wykorzystując walkę Rzeczypospolitej z Moskwą, Karol Gustaw wkroczył na ziemie polskie od strony Pomorza i Inflant. Początkowo jego wojska nie napotykały oporu i odnosiły błyskawiczne sukcesy. Szlachta nie chciała walczyć, a magnaci opowiadali się za Szwedami. Król polski Jan Kazimierz opuścił kraj. Mimo szybkiego podboju całej Polski, Szwedzi mieli kłopoty z utrzymaniem kraju. Nie dotrzymanie zobowiązań wobec szlachty i magnaterii, jak również liczne grabieże, spowodowały żywiołowy wybuch powstania. Przełomowym wydarzeniem potopu była obrona klasztoru jasnogórskiego. Wszystkie stany poderwały się do walki. Skuteczna okazała się taktyka “wojny szarpanej” stosowana przez wybitnego dowódcę S. Czarnieckiego. Inny sławny dowódca J. Lubomirski odparł najazd sprzymierzonego ze Szwedami księcia siedmiogrodzkiego. W grudniu 1655 zawiązano konfederację tyszowiecką, skierowaną przeciw Szwedom. Z wygnania powrócił Jan Kazimierz, który 30 czerwca 1656 odbił Warszawę z rąk szwedzkich. Ostatecznie wielkim wysiłkiem całego społeczeństwa i z pomocą Danii, Austrii i Rosji, udało się wyprzeć wojska szwedzkie z terenu Polski.
Pokój w Oliwie w 1660 r., który zakończył tę wojnę, nie zmienił granic obu państw, jedynie Rzeczpospolita oficjalnie uznała przynależność Inflant do Szwecji, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego. Rzeczpospolita obroniła swoją suwerenność, ale za cenę olbrzymich strat materialnych i ludnościowych.

Wojny z Turcją
Spór polsko - turecki miał kilka przyczyn. Po pierwsze była to rywalizacja o opanowanie Mołdawii. Drugim powodem sporów były najazdy tureckich lenników – Tatarów na Polskę i wyprawy poddanych polskich – Kozaków na Turcję. Mimo zadrażnień, aż do 1620 r. obu stronom udawało się utrzymać pokój. Bezpośrednią przyczyną wojen polsko-tureckich w XVII w. było udzielenie przez Polskę pomocy Habsburgom w walce z lennikiem tureckim, ks. Siedmiogrodu G. Bethlenem, i przejęcie pod opiekę hospodara mołdawskiego G. Gratiniego oraz kozacki najazd na Warnę, miasto nad Morzem Czarnym, należące w tym czasie do Imperium Osmańskiego.
Pierwszym bezpośrednim starciem państw była wojna z 1620 roku. Wyprawa wojsk polskich do Mołdawii zakończyła się klęską pod Cecorą. Skuteczna obrona wojsk polskich w obozie chocimskim w 1621 zakończyła się zawarciem korzystnego dla Rzeczypospolitej pokoju, który utrzymał się przez pół wieku.
Działania wojenne zostały wznowione w drugiej połowie XVII wieku. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny była decyzja hetmana kozackiego Piotra Doroszenki, o poddaniu sułtanowi prawobrzeżnej Ukrainy. W 1672 r. armia turecka wkroczyła na terytorium polskie i po zajęciu twierdzy w Kamieńcu Podolskim Rzeczpospolita została zmuszona do zawarcia haniebnego pokoju w Buczaczu. Polska okupiła go oddaniem Ukrainy i Podola, oraz płaceniem rocznego trybutu w wysokości 22 tysięcy czerwonych złotych. Sejm nie ratyfikował tego traktatu i uchwalił podatki na wojsko. Wojna była kontynuowana. W 1673 r. Sobieski zadał Turkom klęskę pod Chocimiem. W 1676 r., już jako król, wytrzymał długotrwałe oblężenie tureckie w obozie pod Żurawnem i zawarł rozejm lepszy od buczackiego, jednak wciąż niekorzystny. Zwalniał on Polskę z dorocznego haraczu dla Turcji (22 tys. czerwonych złotych), jednak pozostawiał Ukrainę i Podole w rękach Imperium. Szukając sprzymierzeńców w wojnie z Imperium Osmańskim, Jan III zawarł sojusz z Austrią. W jego następstwie Sobieski podjął 1683 przeciwko wojskom tureckim oblegającym Wiedeń wyprawę, zakończoną ogromnym sukcesem. W późniejszym czasie król polski, jako inicjator i sygnatariusz Ligi Świętej (Austria, Wenecja, Watykan), kontynuował wojnę z Turcją, podejmując w 1686 i 1691 wyprawy przeciwko tureckiej Mołdawii. Wojna trwała jeszcze aż do 1699 r. i zakończyła się pokojem w Karłowicach (1699 r.), który przywrócił Polsce Podole z Kamieńcem Podolskim oraz utracone tereny woj. kijowskiego i bracławskiego.

Wojny z Rosją
Początkowo były to wojny moskiewsko-litewskie o ziemie ruskie znajdujące się pod panowaniem Litwy. Po zawojowaniu księstw ruskich przez Litwę i Moskwę od czasów Olgierda dochodziło do bezpośrednich starć pomiędzy obydwoma państwami. Władcy Moskwy, dążąc do opanowania całości ziem ruskich, organizowali nieustanne wyprawy przeciw Litwie, w które od czasów unii personalnej (1386r.) coraz częściej angażowała się także Polska.
W 1604 grupa magnatów (Mniszchowie, Wiśniowieccy), wykorzystując kryzys w Rosji związany z wygaśnięciem carskiej dynastii Rurykowiczów, podjęła wyprawę interwencyjną na Moskwę (tzw. Dymitriadę), mającą na celu osadzenie na tronie rzekomego syna Iwana IV, Dymitra Samozwańca. Dymitr został wkrótce zamordowany, ale wydarzenia te wykazały słabość Rosji. W 1609 r. Rzeczpospolita wszczęła wojnę z Moskwą, która w rozumieniu króla i dworu miała rozstrzygnąć spór litewsko-moskiewski. Wojska polskie rozpoczęły oblężenie Smoleńska, a idącą na pomoc twierdzy armię szwedzko-moskiewską w 1610 pobił pod Kłuszynem hetman S. Żółkiewski. Polacy zajęli Moskwę, później padł również Smoleńsk. Część bojarów obwołała carem królewicza polskiego Władysława, jednak król nie zaakceptował warunków i sam przejął koronę. Rosjanie się na to nie zgodzili i wybuchło powstanie, polska załoga Kremla poddała się po długim oblężeniu. Kolejne wyprawy polskie również nie przyniosły ostatecznych rozstrzygnięć. W ich wyniku podpisano rozejm w Deulinie (Dywilinie), na mocy którego Polska zatrzymała ziemie: smoleńską, siewierską i czernichowską. Dążenie Moskwy do odzyskania tych ziem stało się przyczyną kolejnych wypraw przeciwko Polsce.
W latach 1632 -1634 toczyła się wojna kolejna wojna zwana smoleńską, ponieważ toczyła się o ważne miasto Smoleńsk. Zakończył ją pokój w Polanowie, który potwierdzał warunki rozejmu w Dywilinie, ale król Władysław IV zrzekł się pretensji do korony carów. Późniejsze wojny polsko-rosyjskie były konsekwencją wojen kozackich.

Wojny z Kozakami
Ich przyczyną była ekspansja szlachty i magnatów na niezwykle urodzajne ziemie ukraińskie. Wiązało się to ze zmuszaniem zamieszkujących te ziemie Kozaków i chłopów ruskich do odrabiania pańszczyzny. Powodowało to liczne konflikty, w których opór miejscowej ludności łamano siłą. Kolejną przyczyną nieporozumień była kwestia religijna. Po unii brzeskiej oficjalnie zwalczano w Rzeczpospolitej dyzunitów, a Kozacy byli główną ostoją tradycyjnego prawosławia w Polsce. Kozacy byli ludźmi niespokojnymi, bitnymi i przyzwyczajonymi do wojny, więc zorganizowali kilka powstań.
Największe z nich wybuchło w 1648 r. i było kierowane przez Bohdana Chmielnickiego. Jego przyczyną były nasilające się konflikty społeczne na Ukrainie oraz zawiedzione nadzieje Kozaków na wojnę z Turcją. Przygotowując się do tej wojny Władysław IV wiele im obiecał m.in.: utworzenie z Rusi trzeciej, równorzędnej części Rzeczypospolitej oraz zwiększenia liczby Kozaków rejestrowych. Poza tym mieli oni nadzieję na znaczne łupy. Kozacy wspierani przez Tatarów pobili wojska polskie pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami. Ta wojna była ciężka oraz krwawa i przez wiele lat toczyła się ze zmiennym szczęściem, a zawierane kilkakrotnie umowy nie były respektowane. W 1654 dokonał się, co prawda niezbyt formalnie bo mniejszością głosów kozackiej starszyzny, akt „wieczystego przyłączenia” Ukrainy do Rosji. Chmielnicki nie traktował go poważniej niż układy zawierane do tej pory z Janem Kazimierzem, jednak car potraktował go najzupełniej serio. Rozpoczął przeciwko Polsce wojnę, która miała dla Rzeczypospolitej przebieg katastrofalny. Rosjanie zajęli prawie całe Wielkie Księstwo Litewskie z Wilnem, a Kozacy posunęli się pod Lwów. Połączenie z Carstwem Rosyjskim nie przyniosło im upragnionej wolności ani poprawy bytu, jednak nikt po Chmielnickim nie miał już wystarczającego talentu i autorytetu aby odłączyć Ukrainę od Rosji i przyłączyć ją z powrotem do Polski.

Skutki Wojen
Skutki ekonomiczne wojen w XVII w. były tak dotkliwe, że cofnęły gospodarkę Polski i doprowadziły do zubożenia wszystkich warstw społecznych. Po wojnach ze Szwecją 60% wszystkich ziem leżało odłogiem, a straty wśród ludności doprowadziły do zerwania ciągłości osadnictwa. W wyniku ogólnego zubożenia społeczeństwa nastąpił upadek rzemiosła i wymiany handlowej. Mieszczanie zajęli się uprawą roli.
Doszło również do zmian w ustroju politycznym państwa. Wydłużały się bezkrólewia, a szlachta zaczęła organizować konfederacje. Rozwijało się liberum veto, a także wzrosły wpływy nadal potężnych rodów magnackich.
Wydawać by się mogło, że skala katastrofy Rzeczypospolitej powinna doprowadzić do naprawy państwa. Jednak coraz powszechniejsza stawała się opinia, że Polska padła ofiarą spisku schizmatyckiej Rosji, dyzunickich Kozaków, luterańskiej Szwecji i pogańskich Turków ponieważ rządzący nimi tyrani nie mogli znieść doskonałości polskich rozwiązań prawnych i ustrojowych. Taka teza czyniła upadek Rzeczypospolitej łatwiejszym do zniesienia. Pogląd ten był zalążkiem późniejszego sarmatyzmu.
Wszystkie te czynniki doprowadziły do osłabienia państwa i były jedną z przyczyn jego ostatecznego upadku.

Bibliografia:
· Mateusz Siuchniński Gazeta tysiąclecia
· Andrzej Szwarc, Marek Urbański, Paweł Wieczorkiewicz 100 postaci, które tworzyły historię Polski
· EM FOGRA ‘98
· GIMNAZJUM + LICEUM SZKOŁA ŚREDNIA na CD
· EM PWN Historia