RZEKA, naturalny ciek powstający z połączenia potoków lub wypływający z jeziora, źródła, mokradła (rzadziej), zasilany podziemnie i powierzchniowo wodą z opadów atmosferycznych w jego dorzeczu, mający ukształtowane koryto, płynący pod działaniem siły grawitacyjnej. Rzeki tworzą się na ogół przy opadach rocznych powyżej: 200–250 mm w strefie klimatu umiarkowanego, 400–500 mm w strefie podzwrotnikowej, 700–1000 mm w strefie równikowej. Ze względu na ciągłość zasilania rzeki dzieli się na: stale płynące, tj. prowadzące wody przez cały rok, związane z obszarami, na których opady przewyższają parowanie; okresowe, prowadzące wody okresowo, ale regularnie, związane z obszarami, gdzie występują pory — sucha i deszczowa; epizodyczne, prowadzące wodę sporadycznie i nieregularnie, występujące na obszarach suchych, gdzie opady są niewielkie, a woda w korycie płynie rzadko i b. krótko.
W zależności od długości rzeki i wielkości jej dorzecza wydziela się rzeki: małe (dł. 100–200 km, pow. dorzecza 1–10 tys. km2), średnie (dł. 200–500 km, pow. dorzecza 10–100 tys. km2), duże (dł. 500–2500 km, pow. dorzecza 0,1–1 mln km 2), wielkie (dł. ponad 2500 km, pow. dorzecza ponad 1 mln km2).
Ze względu na charakter środowiska fizycznogeogr. dorzecza oraz morfologię doliny rozróżnia się rzeki: górskie (wyżynne), o głębokich dolinach, wąskich korytach (często z progami i wodospadami) i dużym spadku; równinne (nizinne), o szerokich dolinach, krętych korytach (często dzielących się na odnogi) i niewielkim spadku; jeziorne, wypływające z jezior lub przepływające przez jeziora; bagienne, przepływające przez bagna lub odwadniające obszary bagienne; krasowe, zasilane wodami podziemnymi na obszarach krasowych (kras).
Przy średnich i niskich stanach wody rzeka płynie korytem, podczas wezbrań także terenem zalewowym (łożyskiem); koryto jest zazwyczaj wyraźnie wcięte w podłoże, w jego ukształtowaniu gł. rolę odgrywa nurt rzeczny; kształt koryta zależy od wielkości przepływu, ilości i jakości rumowiska rzecznego oraz materiału budującego dno i brzegi koryta. Wody rzeki wykonują pracę: erozyjną (żłobią koryto w głąb, np. powodując powstanie dolin o kształcie litery V (erozja denna) i wszerz, m.in. meandry), transportową (przenoszą znaczne ilości materiału wyerodowanego w łożysku rzeki głównej i jej dopływów oraz spłukiwanego ze zboczy doliny; rumowisko rzeczne), akumulacyjną (osadzają niesiony materiał na odcinkach, na których wskutek zmniejszania spadku rzeka płynie wolniej). Prędkość płynięcia wody w rzece (mierzona w m na sek.) zależy od nachylenia terenu (spadku rzeki), charakteru dna i brzegów oraz masy spływających wód.
Praca rzek
Rzeki kształtują powierzchnię ziemi, wymywają glebę, kruszą skały nanoszą piasek, kamienie i głazy. Rzeki mogą zmieniać swój bieg. Omijają własne zakola, pozostawiając słodkowodne jeziora.
Rzeki gromadzą wodę w rozmaity sposób. Podstawowym jej dostawcą są źródła, – czyli miejsca, gdzie wody gruntowe wydostają się na powierzchnię ziemi. Strumienie źródlanej wody wzbogaconej deszczówką łączą się ze sobą i spływają do morza. Rzeki mają ogromny wpływ na kształtowanie krajobrazu. Przebywając określoną drogę od źródeł do morza nie zachowują się obojętnie wobec napotkanych rzeczy.
Płynąc w kierunku morza rzeki niszczą skały i drążą doliny. Przenoszą głazy, kamienie i inne materiały w odległe miejsca. Wprawdzie płynąca woda ma wielką siłę, jednak to kamienie i inna materia pochodząca z wietrzenia, zabierana przez wodę w trakcie jej podróży, w rzeczywistości niszczą podłoże. Woda porywa ze sobą materiał skalny z dna i z brzegów. Kamienie ocierają się o siebie i nawzajem ścierają. Silny prąd potrafi rozkruszyć nawet duże bloki skalne. Drobny materiał, taki jak piasek i muł, ma właściwości trące podobnie jak środki czystości używane w gospodarstwie domowym. Wraz z biegiem rzeki kawałki skał zmieniają się w małe gładkie kamyczki.
Rzeki różnią się między sobą w zależności od terytorium, po jakim płyną. Ich droga od źródła do morza jest bardzo urozmaicona.
Górny bieg rzeki
W pobliżu swoich źródeł rzeka płynie na znacznej wysokości nad poziomem morza i ma bardzo wartki bieg, dzięki czemu jej zdolność erozyjna jest największa. Woda wyrywa głazy i okruchy skalne. Duże bloki uderzając o siebie, stopniowo rozkruszają się na mniejsze kawałki, tworząc żwir, piasek i muł. Rzeka wciąż dość płytka. Jej dno pełne jest głazów. Płynąc po terenie górzystym rzeki są niewielkie a ich bieg jest przeważnie krótki jak np. w Norwegii czy w Andach, gdzie gwałtownie spadają ku wybrzeżom Ameryki Południowej. „Młoda” rzeka górska płynie tak szybko, że tylko niewiele roślin jest w stanie zakorzenić się w jej korycie. Ryby tu także nie znajdują sobie sprzyjającego środowiska. Woda jest czysta i zimna a na dnie spoczywają setki kamieni oraz głazów. Górskie rzeki wiją się wśród stromych wąwozów i dolin, tworząc niezwykle malowniczy krajobraz.
W górnym biegu rzeki występuje zjawisko erozji wgłębnej, która szybciej postępuje w skałach luźnych, miękkich niż w litych, twardych. Skały odporne na erozję tworzą progi w dnie, a na rzece bystrza lub wodospady. Rzeka dążąc do wyrównania spadku pokonuje progi również drogą erozji wstecznej. Erozja wsteczna prowadzi do cofania się progu wodospadu. Spadając z dużą energią woda podcina próg u podstawy, a kruszejąca powyżej podcięta skała odrywa się i powoduje cofanie się progu.
Niesiony przez rzekę materiał osadzany jest w miarę zmniejszenia się jej spadku – najpierw grubszy, a dalej coraz drobniejszy. Jeżeli spadek rzeki maleje gwałtownie, wtedy rzeka przeciążona niesionym rumowiskiem zrzuca jednocześnie gruby i drobny materiał. Podobny jest efekt, gdy szybko opadną wody powodziowe. Górskie rzeki uchodząc do rzek o mniejszym spadku często tworzą ze zrzucanego materiału stożki napływowe. W górskich odcinkach rzek ze względu na duże spadki i dużo ostrokrawędzistych okruchów w dnie rzeki procesy erozji przeważają nad akumulacją i rzeki przyczyniają się do silnego rozcięcia obszarów i urozmaicenia ich rzeźby.
Środkowy bieg rzeki
W środkowym biegu, rzeka staje się dojrzała. Teraz płynie po łagodnym terenie, zwalnia tempo, pojawiają się ryby i rośliny. Występuje zjawisko erozji bocznej. Rzeka płynie zakolami przerzucając nurt z jednego brzegu na drugi. Jednocześnie następuje wypełnianie części koryta osadami. Koryto pokrywa muł i głęboki żwir. Rzeka wije się leniwie zataczając szerokie
łuki. Niesie coraz więcej wody, którą gromadzi z opadów i dopływających strumieni.
Dolny bieg rzeki
W swoim dolnym biegu, na płaskich nizinach, „stara” już rzeka płynie jeszcze wolniej. Brzegi są bardzo niskie i jeśli topniejące śniegi lub obfite opady deszczu podwyższą poziom wód rzeka łatwo występuje z brzegów i zalewa otaczające ją obszary, tzw. Równie zalewowe. Przy dużej ilości wody, lecz bardzo małym spadku rzeka przede wszystkim osadza niesiony materiał, który zrzuca w całości przy ujściu. Gdy zbiornik wodny, do którego uchodzi rzeka jest płytki, a przy jego brzegach nie występują silne prądy ani pływy, wtedy materiał rzeczny osadza się przy brzegu. Nadbudowuje dno zbiornika, niekiedy aż do powierzchni wody – wtedy rzeka wydłuża swój bieg, rozdziela się na szereg ramion i rozbudowuje nadwodną część swoich osadów. Powstaje stożek napływowy nazywany deltą. Rzeki wynoszą ogromne ilości materiału, i delty osiągają znaczne rozmiary np. Amazonki obejmuje powierzchnię 100 tyś.km², Gangesu 86 tyś.km², Missisipi 32 tyś.km², Wisły 1,6 tyś.km².
Natomiast w strefach pływów, powstają ujścia lejkowate – estuaria, gdyż wdzierająca się fala przypływu niszczy brzegi. Lejkowate ujścia powstają również, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu.
Rozcięte dawne dno rzeki tworzy terasę wznoszącą się niekiedy wiele metrów ponad nowe dno.
Zjawisko krasowe
Wody powierzchniowe i podziemne zdolne są do rozpuszczania skał, takich jak wapienie, dolomity, gipsy, a także sole kamienne. Procesy rozpuszczania skał to procesy krasowe lub krasowienie
Meandry
Gdyby praca rzek była jednokierunkowa, to w wyniku takiej działalności erozyjnej, po 14 milionach lat powierzchnia Stanów Zjednoczonych zrównałaby się z poziomem morza. Na szczęście rzeki nie tylko niszczą, ale również nabudowują ląd, co zapobiega całkowitemu rozmyciu kontynentów.
Kiedy rzeka napotka przeszkodę, np. na górę, zmienia swój bieg, by ją ominąć. Nawet płynąc leniwie po płaskim terenie tworzy szerokie zakola tzw. Meandry. Nazwa wywodzi się ze starożytnej Greki. Pochodzi od, wijącej się w taki właśnie sposób, rzeki Meander w Troi (obecnie Buyuk Menderes w Turcji).