Pasożytnictwo wśród bezkręgowców, przystosowanie do pasożytnictwa i cykle rozwojowe

Pasożytnictwo jest to jedna z form współżycia dwóch gatunków organizmów, z których jeden (pasożyt) żyje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela), będącego dla niego środowiskiem życia i źródłem pokarmu. Pasożytnictwo powstało drogą ewolucji zapewne z innych form współżycia (komensalizmu i mutualizmu) i stanowi przystosowanie o swoistym, rozmaitym u różnych pasożytów charakterze i stopniu powiązań z żywicielem. Rozróżnia się pasożytnictwo czasowe, np. tylko w czasie pobierania pokarmu (m.in. kleszcze) lub tylko w określonym stadium rozwojowym (np. gzy, motylica wątrobowa), oraz pasożytnictwo stałe, w ciągu całego życia (np. glista ludzka), pasożytnictwo fakultatywne — niekonieczne, i pasożytnictwo obligatoryjne — niezbędne dla życia danego organizmu pasożytniczego. Pasożytnictwo zewnętrzne, na powierzchni ciała żywiciela (np. wszy, splewki), i najczęstsze — pasożytnictwo wewnętrzne — w jego narządach, tkankach, komórkach (np. tasiemce, przywry). Pasożytnictwo jest przyczyną wielu chorób człowieka, zwierząt i roślin. Organizmy pasożytnicze są to bakterie, grzyby i rośliny cudzożywne, czerpiące pokarm (asymilaty i wodę) z żywych roślin lub zwierząt. Pasożytami są najczęściej liczne gatunki bakterii i grzybów. U roślin kwiatowych pasożytnictwo jest cechą wtórną (uproszczenie budowy, zanik chlorofilu, silny rozwój organów rozmnażania). Przykładem skrajnego pasożytnictwa roślin kwiatowych jest raflezja Arnolda, a we florze Polski kanianka. Rośliny półpasożytnicze dzięki obecności chlorofilu asymilują, z roślin zaś, na których pasożytują, pobierają jedynie wodę z solami mineralnymi. Stopień ich zależności od żywiciela może być bardzo różny (jemioła ma ssawki zamiast korzeni, świetlik, pszeniec, szelężnik mają niewielki system korzeniowy, którym częściowo pobierają wodę z gleby a częściowo łączą się z korzeniami innych roślin).
Przykłady pasożytów:
- amfilia (Amphilina foliacea) - pasożytniczy tasiemiec z podgromady Cestodaria; ciało owalne nieczłonowane, brak skoleksu (organ czepny - ryjek), długość do 5 cm; pasożyt jamy ciała ryb jesiotrowatych; rozwój związany z jednym żywicielem pośrednim, którym są kiełże — w ich jamie ciała z połkniętego jaja rozwija się larwa - likofora; właściwości biologiczne i morfologiczne postaci dojrzałej skłaniają do traktowania jej jako formy neotenicznej.
- glista ludzka (Ascaris lumbricoides) - pasożyt jelita cienkiego człowieka (dł. samicy ok. 25 cm, samca ok. 14 cm). Składa ok. 200 tys. jaj na dobę, które są wydalane wraz z kałem. Tzw. jajo inwazyjne zawiera larwę, która połknięta wraz z pożywieniem dostaje się do jelita cienkiego, przebija ścianę jelita, z krwioobiegiem wędruje do wątroby, prawej komory serca, płuc, światłem oskrzeli do tchawicy i jamy ustnej (mierzy wówczas ok. 2,2 mm). Ponownie połknięta dostaje się do przewodu pokarmowego i po ok. 70 dniach wyrasta w postać dojrzałą. Podobne pod względem budowy i rozwoju są: glista świńska ( Ascaris suum) i glista końska ( Parascaris equorum).
- mątwiki (Heteroderidae) - rodzina nicieni, obejmująca pasożyty korzeni roślin. Samce mają długość do 2 mm, robakowate, samice nieco mniejsze, w kształcie cytryny; dają jedno do kilku pokoleń rocznie. Niektóre mogą powodować znaczne straty w uprawach roślin, np. mątwik burakowy (Heterodera schachtii) - pasożyt głównie roślin z rodziny komosowatych (zwłaszcza buraka) i kapustowatych (krzyżowych), powoduje karłowacenie, żółknięcie i zasychanie roślin; mątwik ziemniaczany (Heterodera rostochiensis) - szkodnik roślin psiankowatych, głównie ziemniaka. Mątwiki są zwalczane np. przez stosowanie odpowiedniego płodozmianu i niszczenie chwastów żywicielskich.
- owsiki - małe lub średniej wielkości nicienie z rodziny Oxyuridae. Kształt ciała samicy podobny do ziarniaka owsa (stąd nazwa). Są to pasożyty jelitowe niektórych zwierząt i człowieka. Owsik koński (Oxyuris equi) (dł. samicy 2,4–15 cm) — pasożyt (głównie w okrężnicy) koni, osłów, mułów. Owsik ludzki (Enterobius vermicularis) (dł. samicy ok. 12 mm) — pasożyt człowieka, wywołujący owsicę; zakażenie następuje drogą pokarmową.
- tęgoryjce (Ancylostomatidae) - rodzina nicieni z typu obleńców. Tęgoryjec dwunastniczy (Ancylostoma duodenale) - długość ciała samca 8–11 mm, samica dłuższa. Jest to pasożyt człowieka, goryla, szympansa, świni, wywołujący chorobę ancylostomatozę. Postać dorosła bytuje w jelicie cienkim, głównie dwunastnicy, odżywia się krwią, uszkadzając naczynia krwionośne.

Choroby pasożytnicze (choroby inwazyjne, parazytozy) są to schorzenia człowieka i zwierząt powodowane przez pasożyty: niektóre pierwotniaki (protozoonozy), robaki (robaczyce) i stawonogi (artropodozy). Zarażenie następuje najczęściej drogą pokarmową, kontaktową lub przez krew (np. ukłucie komara). Szkodliwe działanie pasożytów jest różnorodne: uszkadzają skórę, śluzówki, narządy wewnętrzne, blokują przewody, zatruwają ustrój produktami własnego metabolizmu, powodują niedobory materiałów budulcowych i energetycznych. Występowanie chorób pasożytniczych wiąże się często z niskim poziomem higieny. Mogą one przybierać charakter groźnych epidemii bądź epizootii, a szczególnie często występują w klimacie ciepłym i wilgotnym (strefa subtropikalna i tropikalna).
Przykłady chorób pasożytniczych:
- loaoza - choroba pasożytnicza z grupy filarioz wywoływana przez nitkowca Loa loa. Dojrzałe pasożyty wędrują w tkance podskórnej lub spojówce oka, powodując zmiany wypryskowe, rumieniowe oraz pojawiające się okresowo bolesne obrzęki okolicy stawów (tzw. obrzęk kalabarski). Pasożyt jest przenoszony na człowieka przez bąka-ślepaka, występującego w środkowej i zachodniej Afryce.
- śpiączka afrykańska (trypanosomatoza afrykańska) - ostra lub przewlekła choroba pasożytnicza wywoływana przez świdrowca Trypanosoma brucei rhodesiense, powodująca ostre i cięższe postacie choroby, i Trypanosoma brucei gambiense — częściej przebieg choroby przewlekły. Pasożyt jest przenoszony przez różne gatunki muchy tse-tse. Pierwsze objawy to powiększenie węzłów chłonnych, nieregularna gorączka, przemijające obrzęki. W dalszym przebiegu choroby występują objawy uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego — zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu prowadzące do śpiączki, która u nie leczonych kończy się zgonem. Choroba występuje w zachodniej, środkowej i wschodniej Afryce.
- świerzb - choroba pasożytnicza ludzi i zwierząt wywoływana przez różne odmiany świerzbowca. U ludzi powstają zmiany skórne w postaci nitkowatych korytarzy, drążonych przez świerzbowce w miejscach typowych: skóra brzucha, przestrzenie międzypalcowe, rzadziej doły pachowe i narządy płciowe. Zmiany są silnie swędzące; u zwierząt występuje kilka odmian świerzbu: świerzb drążący (sarkoptoza) — zmiany w głębokich warstwach naskórka; świerzb naskórny (psoroptoza) — pasożyt żyje na skórze, najczęściej u nasady włosów, w runie, bytowaniu pasożyta towarzyszy silny świąd i wtórne zakażenie bakteryjne; świerzb kończynowy i świerzb pęcinowy (chorioptoza) — zmiany chorobowe naskórka występują w okolicy pęcin i u nasady ogona. Zakażenie u ludzi i zwierząt szerzy się przez bezpośredni kontakt oraz przez przedmioty: ręczniki, ubrania, pościel. U zwierząt zakażenie szerzy się w okresie przebywania ich we wspólnych pomieszczeniach. Zapobieganie polega na przestrzeganiu zasad higieny osobistej i unikaniu kontaktu z osobą chorą, izolacji ognisk choroby. Inwazje świerzbowca zwalcza się przez stosowanie odpowiednich mazideł, kremów itp., likwidujących pasożyty.