Potop

Przedstawiony do analizy fragment powieści historycznej „Potop” Henryka Sienkiewicza pochodzi z pierwszego tomu. Opisana sytuacja dzieje się następnego dnia po bitwie pod Ujściem 24 lipca 1655 roku. Ukazuje ona okoliczności podpisania przez Polskę kapitulacji Wielkopolski, w wyniku której nastąpiło jej przejście pod zwierzchnictwo króla Szwecji Karola Gustawa. Ukazano tu zachowania patriotów i zdrajców ojczyzny oraz trzy odniesienia do symboliki biblijnej.

Jedynym patriotą przedstawionym z imienia i nazwiska w tym fragmencie jest Władysław Skoraszewski. Dowiedziawszy się o kapitulacji, ogarnęła go skrajna rozpacz, co odzwierciedla cytat:

CYTAT 1

Człowiek ten, zwykle uznawany za spokojnego i łagodnego, pod wpływem emocji wywołanych przez odkrycie zdrady Polski, zmienił się nie do poznania, zaczął zachowywać się impulsywnie. Ojczyzna jest dla niego bardzo ważna. Polskę nazywa swoją matką („Matkę tam mordują w tym domu!”). Skoraszewski usiłuje poderwać tłum do walki o Polskę. Krzyczy, gwałtownie gestykuluje, przekonuje. Udało mu się wywołać pewne poruszenie wśród zebranych, lecz nie zdołał przekonać tłumu. Jest on człowiekiem wierzącym, wyraża to poprzez krzyk rozpaczy nawołujący do rebelii:
CYTAT 3
W tłumie znajdowali się inni patrioci również wierzący w Boga, gdyż to wezwanie spowodowało poruszenie. Skoraszewski był gotów do walki, niestety zgromadzony lud podupadł na duchu przez wcześniejsze niepowodzenia. Uważa on, ze każdy cnotliwy szlachcic powinien przelać krew za ojczyznę. Patriotą z pewnością jest osoba z tłumu, która zawołała „Veto!” po ogłoszeniu wyniku rozmów w domu wojewody poznańskiego. Pokazała ona swój sprzeciw, niestety zabrakło odwagi na kolejne kroki. W tym fragmencie ukazanych zostało więcej zdrajców ojczyzny. Pierwszym wymienionym jest Hieronim Radziejowski – były podkanclerzy koronny i wojewoda inflancki. Przeszedł na stronę szwedzką wyjawiając wrogowi informacje na temat polskich wojsk, tworzył plany ataków na Polskę. W przytoczonym fragmencie przyjeżdżając konno wraz z jenerałem Wirtzem wita się ze znajomymi mówiąc, że przybywa jako sojusznik, nie wróg – oszukuje ich:

CYTAT 4

Wtedy też wychwala króla szwedzkiego jako jedyną osobę, która może uratować lud Rzeczypospolitej. Drugim zdrajcą jest Krzysztof Opaliński, dowodził armią pospolitego ruszenia szlachty wielkopolskiej w bitwie pod Ujściem. Jako wojewoda poznański podpisał kapitulację, co było równoznaczne z całkowitym oddaniem się pod władzę Karola Gustawa. Widać, że waha się przed odczytaniem dokumentu zgromadzonym, lecz obawa mija gdyż zaczyna „mówić dobitnym głosem”. Na koniec mówiąc o rozpoczęciu żniw pokazuje, że są one ważniejsze od wolności kraju. Jest pewny siebie ponieważ stoją przy nim Radziejowski i jenerał Wittenberg, przekonano go, że „sojusz” będzie lepszym wyjściem niż zniszczenie kraju.
W przytoczonym fragmencie znaczną rolę odgrywa symbolika biblijna. Pierwszym przykładem jest cytat:

CYTAYT 5

Zielona gałązka występuje jako symbol życia i zwycięstwa nad śmiercią. W nowym Testamencie opisane zostało powitanie gałązkami Chrystusa wjeżdżającego na osiołku do Jerozolimy po wskrzeszeniu Łazarza, jak i Dawida, gdy ten wracał do miasta po pokonaniu Goliata. W podanym do analizy fragmencie zielone gałązki mają symbolizować przybycie w pokoju i zamiar uchronienia Polski przed zniszczeniem. Kolejną aluzją biblijną jest porównanie w wypowiedzi Władysława Skoraszewskiego zaprzedania ojczyzny:

CYTAT 6

Zachowanie zdrajców ojczyzny jest takie, jak Judasza, który wydał Chrystusa (Polskę) w ręce Sanhedrynu (króla Szwecji) za trzydzieści srebrników – jak zdrajcy ojczyzny – dla własnych korzyści. Ostatnim w tym fragmencie odwołaniem są słowa:

CYTAT 7

napisane przez błazna nad drzwiami domu. Oryginalnie były to słowa przepowiedni napisane na ścianie pałacu Baltazara – władcy Babilonu. Zdarzenie to zostało opisane w Biblii w księdze Daniela, która należy do ksiąg prorockich Starego Testamentu. Te słowa miały oznaczać szybkość i nagłość upadku Rzeczypospolitej przyrównanej do Babilonu z powodu Szwecji (Persów).
Dramatyzm sytuacji został przedstawiony za pomocą zachowania Władysława Skoraszewskiego, który w szale, niemal obłędnie stara się uratować kraj namawiając innych do pomocy, co okazuje się niemożliwe. Dramatyczne jest również „veto” wypowiedziane przez kogoś z tłumu, brzmi jak ostatnia próba ratunku.
W całej powieści symbolika biblijna odgrywa rolę tytularną, potop szwedzki zalał Polskę jak powódź zesłana przez Boga na całą ziemię. Do Arki Noego jako ostoi można przyrównać klasztor na Jasnej Górze, który broniono dzielnie przez ponad miesiąc dopóki wojska nieprzyjaciela nie zaprzestały oblężenia.

W „Potopie” Sienkiewicza doskonale zostali przedstawieni patriota ze wszystkich sił chcący ochronić Polskę oraz zdrajcy, którzy przeszli na stronę wroga z próżności i chęci zdobycia korzyści majątkowych. Duże znaczenie mają odwołania do symboliki biblijnej w powieści, pokazują silny wpływ katolicyzmu w tamtych czasach.