Sejm Wielki i Konstytucja 3 maja

W 1772 roku trzy mocarstwa europejskie Prusy Rosja i Austria dokonały I rozbioru Polski. Rzeczpospolita pomniejszyła wtedy swój obszar o jedną trzecią. Tak więc pod koniec XVIII wieku wszyscy światli ludzie w Polsce zdawali sobie sprawę z konieczności przeprowadzenia reform. Więc gdy w 1787 roku zaistniała korzystna dla Polski sytuacja międzynarodowa, ponieważ Rosja i Austria rozpoczęły wówczas wojnę z Turcją, której celem miał być podział europejskiej części tego państwa. Anglia i Prusy wystąpiły w obronie Turcji. Rozpoczęła się ożywiona działalność dyplomatyczna państw Europy – Prusy chciały pozyskać dla siebie Polskę. Jednak ówczesny władca RP Stanisław August był przeciwny sojuszowi z Prusami. Pragnął w zamian za obietnicę wsparcia Rosji w wojnie z Turcją, uzyskać od carycy Katarzyny II zgodę na przeprowadzenie reform w państwie polskim. Pozwolenie to uzyskał i zgodnie z prawem Rzeczypospolitej w pierwszy poniedziałek po dniu św. Michała, a więc 6 października 1788 roku, otwarto sejm polsko-litweski, jeszcze jako sejm wolny. Stanisław Małachowski został marszałkiem, a urząd osobnego marszałka ze strony Litwy przypadł Kazimierzowi Nestorowi Sapieha. Sejm ten miał na celu uchwalenie sojuszu wojskowego z Rosją i podjęcie uchwał w sprawie udziału polskiego korpusu posiłkowego w wojnie rosyjsko-tureckiej, przeciągnął jednak swe obrady na okres czterech lat.

Obrady rozpoczęto od zawiązania konfederacji co przesądzało o stanowieniu wszystkich praw – jeżeli tajnego głosowania zażądał którykolwiek z posłów – tylko większością głosów. Sejm ten był doskonałą okazją do zreformowania RP lecz nie było to rzeczą łatwą. Wielu przedstawicieli szlachty i magnaterii było przeciw próbom reform. W sejmie rozwijały działalność głównie trzy stronnictwa: jedno postępowe i patriotyczne, pragnące przebudowy kraju, drugie konserwatywne, występujące w obronie rządów magnackich i przywilejów szlacheckich, trzecie zaś dworskie, do którego należeli zwolennicy króla pragnący w oparciu o Radę Nieustającą i carat wzmocnić władzę króla i powiększyć armię. Byli więc zwolennikami reform. W roku 1788 grupę działaczy inspirujących wszystkich do działań reformatorskich stanowiło ledwo kilkunastu posłów młodej generacji m.in. Julian Ursyn Niemcewicz (wówczas 30letni , w ten grupie najstarszy) Stanisław Małachowski, Ignacy i Stanisław Potoccy, Adam Kazimierz Czartoryski, Hugo Kołłątaj, Józej Wybicki. Stronnictwem konserwatywnym (nazywane było także obozem hetmańskim) kierowali zaprzedani zaborcom wielcy panowie, których celem było niedopuszczenie do żadnych korzystnych dla rozwoju Polski reform. Byli to Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski i Szczęsny Potocki.

Reformy Sejmu Wielkiego miały „naprawić” państwo polskie. Rozpatrzono więc ważną kwestię „aukcji” – to jest liczebnego zwiększenia sił zbrojnych RP. Wiadomo było powszechnie, że kraj tej wielkości i zaludnienia co Rzeczypospolita, powinno było stać na utrzymanie armii nawet 200 – 300-tysięcznej. Ostrożne koncepcje niektórych członków sejmu zostały w końcu przezwyciężone dnia 20 października 1788 roku, gdy wojewoda sieradzki Michał Walewski przypomniał swój wniosek o aukcji wojska Rzeczypospolitej do 100 tysięcy. Uchwała została przyjęta z entuzjazmem. Jednak wprowadzenie tej uchwały w życie nie było możliwe bez równoczesnej reformy skarbowej. Dlatego postanowiono nałożyć na szlachtę podatek w wysokości 10% od dochodu, a na duchowieństwo 20%. Wykonanie tych decyzji mogło wzmocnić siły państwa, lecz stało się inaczej. Szlachta podawała fałszywe dane o swych dochodach i wpływy z nowych podatków były mniejsze, niż zaplanowano. W rok później, w listopadzie 1789, sejm pomniejszył etat wojsk Rzeczypospolitej do 65 tysięcy, ale nawet i tyle żołnierzy nie zdołano wystawić.

Już na początku obrad sejmu rozpoczęła się walka o realne zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi RP. Chodziło o to, czy armia ma podlegać kontroli Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej, czy też władzom sejmu. W roku 1789 po licznych sporach przesądzone zostało przyszłe usytuowanie polityczne wojsk polskich – miały ona podlegać woli sejmu i opinii publicznej. Sejm uchwalił ustawę o utworzeniu Komisji Wojskowej, dawny Departament Wojskowy Rady Nieustającej został zlikwidowany. Później została zlikwidowana cała Rada Nieustająca (pełniła rolę rządu polskiego - władza wykonawcza i była jednocześnie instrumentem rosyjskiej ingerencji) jako symbol obcej gwarancji ustroju Rzeczypospolitej. Było to jawne posunięcie godzące w Rosję , chociaż wicekanclerz rosyjski ostrzegał posła polskiego w Petersburgu: "że jeśli z nami zerwiecie, pokaże się drugi tom podziału Polski ". Tymczasem Rosja wycofała się z kresów co umocniło stronnictwo patriotyczne w przekonaniu o słuszności obranej polityki. Widząc triumf sił patriotycznych król poparł patriotów

Sprawą zasadniczą dla działalności sejmu była kwestia sejmu „gotowego”, czyli przedłużonego poza termin 6 tygodni, co oznaczało utrzymanie aktywności sejmu aktualnego przez czas nieograniczony – nawet przez całe dwa lata. Wniosek ten zgłosił Stanisław Szczęsny Potocki i został on przyjęty. Obrady Sejmu Wielkiego dzielą się na dwie części – pierwsza i druga kadencja. 15 listopada 1790 zwołano sejmiki wyborcze, które wybrały 172 nowych posłów. 16 grudnia posłowie ci połączyli się ze starym składem sejmu co niemal podwoiło skład obu wspólnie obradujących izb sejmowych.

Mieszczaństwo polskie w XI i jeszcze w XVI wieku usytuowane społecznie nie gorzej niż mieszczaństwo Hiszpanii lub Szwecji, wskutek wzrostu przywilejów szlacheckich traciło prędko swoje znaczenie, a w XVIII wieku odgrywało już niewielką rolę polityczną. Jeszcze w okresie I kadencji Sejmu Wielkiego z inspiracji Hugona Kołłątaja przedstawiciele miast królewskich zainspirowani wypadkami paryskimi w listopadzie 1789 r. urządzili tzw. " czarną procesję”. Został podpisany „Akt zjednoczenia miast”, mówiący o wspólnym działaniu mieszczaństwa i żądał przywrócenia dawnych praw miejskich oraz zrównania w zasadniczych uprawnieniach mieszczan ze szlachtą. Owa „czarna procesja” wzbudziła popłoch wśród magnatów i konserwatywnej szlachty. Obawiali się oni podobnej rewolucji do rewolucji francuskiej. W rezultacie w połowie kwietnia 1791 r. Sejm przyjął prawo o miastach. Mieszczanie z miast królewskich otrzymali prawo nabywania dóbr ziemskich i dostęp do urzędów. Mogli też wysyłać pewną liczbę swych przedstawicieli na sejm, ale bez prawa głosu. Zostali objęci prawem przewidującym zakaz trzymania w więzieniu bez wyroku sądowego. Ułatwiono im również zdobywanie szlachectwa i zniesiono przepisy zabraniające szlachcie trudnienie się handlem i rzemiosłem w miastach.

3 maja 1791 r., korzystając z nieobecności dwóch trzecich posłów, którzy wyjechali na ferie, podniesiona na duchu obecnością wiernych królowi oddziałów wokół Zamku Królewskiego i tłumów ludności stolicy, jedna trzecia posłów uchwaliła pierwszą na kontynencie europejskim konstytucję. Ustrój RP, związany z datą 3 maja 1791, powstawał etapami i podczas zawziętych niekiedy sporów, między promotorami dzieła reformy. W myśl Oświecenia ustalono w Rzeczypospolitej trzy władze: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Ustawodawcza – to Sejm składający się z 204 posłów szlacheckich i 24 plenipotentów miejskich. Wszystkie uchwały zapadać miały większością głosów a więc zniesiono liberum veto i konfederację. Sejm ma być zawsze gotowy a okres kadencji 2-letni. Co 25 lat miano dokonać rewizji konstytucji. Władzę wykonawczą sprawuje król dziedziczny (elekcję zachowano tylko w razie wygaśnięcia dynastii). Po śmierci Stanisława Augusta królem w Polce miał być Fryderyk August Saski. Królowi pomagać miała w rządzeniu Straż Praw – ministrowie: policji, pieczęci czyli spraw wewnętrznych, wojny, skarbu i spraw zagranicznych. W skład Straży Praw wchodził też prymas. Sądy miały być sprawiedliwe. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim. Konstytucja zniosła liberum veto, uchwały miało zapadać większością głosów i posłowie nie mogli już odtąd zrywać sejmów. Nad wojskiem władzę powierzono królowi. Najważniejszym postanowieniem konstytucji było zniesienie odrębności państwowej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwa stała się jedną z trzech prowincji państwa obok Wielkopolski i Małopolski. Państwo zachowało nazwę Rzeczypospolitej, lecz monarcha nosił tytuł jedynie „króla polskiego”. Jesienią 1791 r. Litwini „wytargowali” od władz RP pewne ustępstwa. Komisja wojskowa i skarbowa miały składać się po równej połowie z przedstawicieli Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. To drugie zachowało też własną kasę skarbową i sąd skarbowy. Szlacheckie zamiłowanie do tytułów zaspokojono zapewnieniem, że Litwini będą mieć tyluż ministrów i z takimi samymi tytułami, co Korona. Postanowienia te zawarto w „Zaręczeniu wzajemnym obojga narodów”, uchwalonym 22 października 1791 r. Do Konstytucji dołączono także prawo o miastach. Wszelka władza pochodziła od woli narodu, ale naród w dalszym ciągu rozumiano jako szlachtę. Jednak utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę. Było to zgodne z duchem epoki oświeceniowej, trudno jednak mówić o demokratyzacji ustroju. Liczba wyborców uległa gwałtownemu zmniejszeniu. W sprawie dopuszczenia Żydów do stanu mieszczańskiego nie postanowiono niczego. Za religię panującą uznano katolicyzm przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową, zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Rzeczpospolita stała się monarchią konstytucyjną.

Na Sejmie Wielkim zapadło wiele decyzji, wiele wniosków zostało też oddalonych. Patrioci próbowali wszystkimi siłami naprawić "walące się" państwo. Sądzę, że ludzie i tak byli już bezradni i upadek Rzeczypospolitej Szlacheckiej wcześniej czy później by nastąpił. To ustrój i system były złe same w sobie i skazane na porażkę. Mentalność ludzka i sarmackie poglądy były takie a nie inne i to też miało duży wpływ na późniejsze wydarzenia. Jednakże największym dziełem Sejmu Wielkiego była pierwsza w Europie konstytucja. Stała się dowodem, że Polska weszła na drogę postępu i reform, że Polacy sami znaleźli siły do wydobycia kraju z ruiny. Stanowiła wyraz gorącego patriotyzmu i umiłowania wolności. Mimo, iż twórcy Ustawy Rządowej wykorzystali wzory francuskie, angielskiego i amerykańskie, jej zasadnicze treści były oryginalne – POLSKIE.

Źródła:

1. Encyklopedia Mulimedialna PWN
2. Internet
3. Łojek Jerzy – „Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja” LUBLIN 1986
4. Łojek Jerzy – „Ku Naprawie Rzeczypospolitej – Konstytucja 3 maja” WARSZAWA 1988
5. Kaczmarek Zdzisław i Leśnodorski Bogusław – „Historia państwa i prawa Polski” tom II od połowy XV wieku do r.1795 WARSZAWA 1968
6. Michnik Helena i Mosler Ludwika – „Historia Polski do roku 1795” WARSZAWA 1956
7. Szostakowski Stanisław – „Historia 6 Polska w latach świetności i upadku (XIV – XVIII w.) WARSZAWA 1992

dostalam za to 5+ :)