System historiozoficzny w "Irydionie" Z. Krasińskiego.

Nawet gdy poeta akcję utworu umieszczał w odległej przeszłości, na jego tkankę myślową składały się w dużej mierze refleksje filozoficzno-moralne, wysnute z obserwacji historii współczesnej. Jest więc Krasiński nie tylko poszukiwaczem prawidłowości historycznych, ukrytych sprężyn poruszających bieg dziejów, lecz przede wszystkim śledzi podobieństwa historyczne korespondujące z jego własną wiedzą o człowieku współczesnym i konfliktach tę współczesność rozdzierających. Toteż w przeszłości postrzega kolizje racji, rozpad i destrukcję ładu, szaleństwa namiętności, co można traktować jako zasadę historycznych correspondances "odpowiedniości" owych podobieństw wniesionych przez ideę "przesileń" w dziejach, pogrążających się periodycznie w totalnej destrukcji.

"Irydion" czasowo najbliższy "Nie- Boskiej Komedii", pozwala bardziej wniknąć w tak istotną dla historyzmu poety zasadę czynu, możliwości i sensu dziania w świecie. Irydion, Grek chowany przez ojca w idei zemsty na Rzymie, żyje tylko żądza czynu i wszystko dla dopełnienia czynu poświęca: ukochaną siostrę, swoją miłość, życie innych oddanych mu ludzi. Nie jest właściwie osobą. Lecz wcieleniem zemsty i czynu, fanatycznym służebnikiem tej idei. Mimo że w działaniach wspiera go doświadczony starzec Masynissa, figura tajemnicza, może personifikacja fatum, może szatan historyczny, symboliczna postać o atrybutach nieśmiertelności - Irydion przegrywa. Nie zniszczył Rzymu, ściągnął na siebie przekleństwo tych, którzy mu zaufali, dzieje zaś potoczyły się swoja koleją. To po stronie chrześcijan, cierpiących i modlących się w katakumbach, miało ostać się zwycięstwo, choć biskup Wiktor sprzeciwił się jakimkolwiek formom ziemskiej aktywności. W przyszłości przecież krzyż zapanował nad Koloseum i materialna pycha pogańskiej Romy runęła w gruzy. Wszakże stało się to wedle przewidzianego przez Opatrzność rachunku czasu historycznego, którego człowiek wolą swą przyrychlić nie może i nie powinien. W "Irydionie" bieg dziejów, kierowanych myślą Bożą , ma swój optymistyczny sens, ale wyprzedzające czas działanie człowieka może mieć wprawdzie wzniosłe piękno gestu pełnego poświęcenia, niemniej jednak jest jałowe i skazane na klęskę. Taka idea znajduje się być wpisana w losy Irydiona, symbolicznej postaci dramatu, w której skupił się poeta i posępienie czynu syconego nienawiścią, i nadzieję odkupienia dla czynu prawdziwie chrześcijańskiego.
Utwór ten jest przede wszystkim krytyką, mniej wykładem idei pozytywnych. Krytyką mającą ostrze polityczne wymierzone w powstanie listopadowe, spiski podziemne i romantyczną filozofię aktywizmu, która legła u podstaw zrywów z bronią w ręku.
Jest bowiem "Irydion" także dramatem o polskim powstaniu 1830-1831, o jego pięknie i heroizmie, jego bezsensie i niepotrzebności.