Etyka środowiskowa a edukacja ekologiczna

Człowiek w świecie przyrody.

Narasta potrzeba poszerzenia przedmiotu etycznego wartościowania i poddania moralnej ocenie rożnych form działalności człowieka w świecie przyrody. Zbliżająca się katastrofa ekologiczna uzmysławia mi, że dotychczasowe relacje ludzi z naturą są zaprzeczeniem pożądanego stanu symbiotycznej harmonii.

Zależności między etyką ekologiczną a środowiskową.

Etyka ekologiczna głosi tezę, że odpowiednio ukształtowana moralność jest istotnym regulatorem związków człowieka ze światem pozaludzkim. To właśnie oddziaływanie człowieka na przyrodnicze otoczenie może dokonywać się w sposób niekontrolowany, żywiołowy, z wszystkimi negatywnymi skutkami takiego stanu rzeczy, ale także może kierować się określonymi regułami, wartościami i wskazaniami, które dostarcza refleksja etyczna. W świetle problematyki ekologicznej moralna odpowiedzialność człowieka, tradycyjnie ograniczona do obszaru stosunków interpersonalnych, obecnie nabiera nowych wymiarów. Przede wszystkim myśl etyczna, zorientowana na problematykę ochrony środowiska, odwołując się do świata wartości może dostarczyć argumentów na rzecz zmiany dotychczasowego instrumentalnego stosunku ludzi do przyrody oraz kierować pod naszym adresem moralne zobowiązanie do respektowania fundamentalnych praw życia i całego otoczenia przyrodniczego. Naczelnym celem etyki środowiskowej jest więc aktywne wspieranie tych wszystkich wysiłków, które prowadzą do obrony świata przyrody przed ludzką agresją i działaniami destrukcyjnymi oraz do obrony samego człowieka, jako jednostki i gatunku, przed powodowanymi przez niego samego negatywnymi skutkami degradacji środowiska.

Konflikty człowieka z przyrodą.

W działaniach zmierzających do urzeczywistnienia owego celu etyka odwołuje się do tych możliwości, jakie ma do własnej dyspozycji. Przede wszystkim pragnie wypracować określony model aksjologicznych preferencji w relacjach człowieka ze środowiskiem. Wartości moralne, które w tradycyjnej etyce określały kształt stosunków wyłącznie międzyludzkich, teraz mają także wywierać doniosły wpływ na kształtowanie relacji człowieka z przyrodą. Spełniałyby więc istotną rolę w łagodzeniu możliwych konfliktów między człowiekiem a przyrodą oraz wspomagałyby w dokonywaniu takich wyborów, które w efekcie będą sprzyjały zachowaniu równowagi ekologicznej w sytuacjach, gdy człowiek interweniuje w świat przyrody, przystosowując ją do swoich potrzeb. Należy podkreślić, że etyka środowiskowa koncentruje swoje zainteresowania przede wszystkim na tych wartościach, które będą sprzyjały zachowaniu życia oraz równowagi i harmonii ekosystemów. Przy czym mocno akcentowany jest tu związek refleksji teoretycznej z oczekiwaniami o charakterze praktycznym. Zadaniem teorii jest zbudowanie i uzasadnienie określonego systemu wartości i norm, który za sprawą edukacji ekologicznej zostanie wpisany w sferę świadomości indywidualnej i społecznej, kształtując postawy i zachowania, wywierające korzystny wpływ na całokształt relacji człowieka i jego przyrodniczego otoczenia.

Podgrupy etyki środowiskowej.

Etyka środowiskowa to nowa i dość złożona dziedzina naukowa. Dzieli się ona na: etykę antropocentryczną (homocentryczną), biocentryczną (indywidualistyczną), holistyczną i etykę ochrony zwierząt. Etyka antropocentryczna głosi, że tylko człowiek posiada takie właściwości (wolność, odpowiedzialność, rozumność), które warunkują jego status moralny. W konsekwencji etyka ta ma przede wszystkim na względzie interesy gatunku ludzkiego. Akceptuje dominację świata ludzkiego nad światem przyrody i uważa, że tak naprawdę liczy się tylko dobro i pomyślność człowieka. Tym też wartościom podporządkowuje dobro i przetrwanie środowiska oraz współtworzących je organizmów żywych. Etyka biocentryczna opowiada się za poszerzeniem zakresu przedmiotowego etyki i tym samym uwzględnieniem interesów wszystkich istot czujących i wrażliwych na ból oraz włącza (w wersji bardziej radykalnej) do swych rozważań pozostałe istoty nie odczuwające bólu - dążąc do utrzymania i wszechstronnego rozwoju życia w ogóle. Etyka ta przeciwstawia się zasadzie dominacji człowieka nad przyrodą, odrzucając przekonanie o wyłącznie służebnej roli przyrody wobec gatunku ludzkiego. Głosi też pogląd, że interesy istot pozaludzkich powinny być brane pod uwagę ze względu na nie same, a nie jedynie wówczas, gdy służą ludzkim celom i potrzebom. W związku z tym uważa się, że interesy i potrzeby człowieka nie stanowią wystarczającego usprawiedliwienia dla niszczenia środowiska przyrodniczego. Spośród wszystkich odmian etyki środowiskowej etyka holistyczna obejmuje najbardziej obszerny zakres przedmiotowy, gdyż w swoich rozważaniach uwzględnia nie tylko wszelkie formy życia, lecz także środowisko nieożywione. Etyka ta określa obowiązki człowieka wobec przyrody i tak w holizmie aksjologicznym, będącym jedną z wersji tej etyki, akcentuje się tezę, mówiącą o tym, że źródłem wartości są zasługi dla dobra ekosystemu. Natomiast w drugiej wersji - w holizmie deontologicznym na uwagę zasługuje metoda wywodzenia obowiązków moralnych z faktu członkostwa człowieka we wspólnocie biosfery. Etyka holistyczna nakłada więc na ludzi określone zobowiązania wobec Ziemi i wymaga od nich poświęcenia dla jej dobra. Znacznie węższy zakres przedmiotu moralności, odnoszący się tylko do gatunków zwierząt wyższych, obejmuje etyka ochrony zwierząt. Za jej powstaniem przemawiały: moralna wrażliwość na los zwierząt, nasilająca się fala krzywd i okrucieństw wobec tych istot oraz fakt wskazujący na duże możliwości w zakresie ograniczenia ilości cierpień zadawanych przez człowieka zwierzętom bez ryzyka utraty jakichkolwiek korzyści osiąganych przez ludzi na tej drodze, tak ekonomicznych, jak dotyczących ludzkiego zdrowia.

Wpływ cywilizacji technicznej na przyrodę.

Większość groźnych aspektów cywilizacji technicznej nie wynika z jej złożoności, lecz stąd, że człowieka współczesnego bardzo interesują same maszyny i produkty przemysłowe niż ludzkie cele, którym te produkty służą. Mamy bowiem prawo oczekiwać od inżynierów, którzy są reprezentantami środowiska technicznego, uwzględniania w swojej działalności pojawiających się skutków etycznych ich działań oraz uzyskiwanych w nich wyników. Do tego konieczne jest odpowiednie ich przygotowanie poprzez wychowanie ogólne ukierunkowane na rozwinięcie wrażliwości moralnej. Technika jest obecnie zjawiskiem odmiennym od techniki minionych lat. Jej charakter, zakres i treść oddziaływań na człowieka i jego środowisko sprawia, że wiążemy z nią nie tylko nadzieję na rozwiązania, ale dostrzegamy w niej - niezbyt często - podstawowe źródło zagrożeń. Zagadnień ekologii nie da się oderwać od zagadnień techniki. Zagadnień moralnych nie da się oddzielić od kultury i wychowania, albowiem źródłem pierwszego zanieczyszczenia środowiska jest zanieczyszczony w swym wnętrzu człowiek. Bez wychowania przez technikę, zintegrowanego z wychowaniem moralnym, nie będzie możliwe trwałe wprowadzenie zmian w zanieczyszczonym środowisku. Bez ładu intelektualnego i moralnego nie może być ładu w nawet najbardziej elementarnym działaniu człowieka. Wszystko co on czyni, mając możliwość wykorzystania ogromnych potencjałów technicznych, musi wypłynąć z maksymalnie oczyszczonego źródła. Jest nim człowiek z w pełni rozwiniętym człowieczeństwem. Wychowanie ekologiczne jest podsystemem wychowania ogólnego. Niektórzy autorzy wolą stwierdzić, że jest ono integralnym składnikiem wychowania.

Edukacja ekologiczna i edukacja ogólnotechniczna.

Edukacja ekologiczna powinna współprzyczyniać się do takiego wychowania człowieka, które usprawniłoby go we wszystkich zakresach koniecznych do rozwijania pełni swojego człowieczeństwa, w tych wszystkich sytuacjach życia, jakie mogą być jego udziałem, jakie pojawiać się będą w przyszłości w związku z zachodzącymi przeobrażeniami życia człowieka i społeczeństw, dokonującymi się w warunkach rozwijającej się cywilizacji naukowo - technicznej. Edukacja ekologiczna i edukacja ogólnotechniczna posiadają wspólne płaszczyzny i tereny zainteresowań w wymiarach etycznych. Wychowywać to zmieniać człowieka, to zmieniać jego system wartości ukształtowanych w danym środowisku. Takie zrozumienie podstawowej kategorii pedagogiki, jaką jest wychowanie, ukazuje kierunek rozumowania w zakresie w relacji dziedzin wychowania ogólnego, technicznego i ekologicznego oraz łączące go te dziedziny wychowania etyczno - moralnego. Edukacja ogólnotechniczna (wychowanie przez technikę lub dokładniej wychowanie przez działalność techniczną ) jest dziedziną wychowania ogólnego. Przedmiotem jej zainteresowania jest ogół zjawisk pedagogicznych wychowanków, którzy aktywnie i świadomie włączają się w całokształt działań technicznych, celowo dla nich organizowanych. Najkrócej więc mówiąc edukacja ogólnotechniczna oznacza proces wspomagania rozwoju wychowanków w zakresie przyjmowanych przez jednostkę wartości ujawnianych przez nią w określonych sytuacjach technicznych. Uczyć techniki obecnie, oznacza, ukazywać wychowankom technikę jako system zróżnicowanych działań człowieka na jego drodze prowadzącej ku wartościom. Jakim wartościom? Jak rozumianym? W jakim zakresie i sensie wartości te stawać się mogą i muszą podstawą doboru treści edukacji ekologicznej? Przytoczone pytania uznać należy za kluczowe dla zrozumienia głównych zjawisk i problemów współczesnej edukacji. Wychowanie ekologiczne można traktować jako podsystem wychowania ogólnego, czyli wychowania w kulturze humanistycznej współczesnej cywilizacji naukowo - technicznej. Przedmiotem zainteresowania edukacji ekologicznej powinien być ogół zjawisk związanych, z jednej strony, ze wspomaganiem rozwoju człowieczeństwa w człowieku, z drugiej zaś strony, z ogółem zjawisk, jakie pojawiają się wówczas, gdy wychowanek (człowiek) podejmuje w swoim środowisku odpowiedzialne rozmaite działania, w tym działania techniczne. Można powiedzieć, że edukacja ekologiczna za podstawę swoich zainteresowań powinna przyjmować ogół zjawisk, jakie pojawią się w związku z realizacją programu stawania się nowego człowieka, który przez twórcze uczestnictwo w przekształcaniu rzeczywistości będzie rozwijał swoje człowieczeństwo. Etyka ekologiczna wyrosła z troski o stan środowiska przyrodniczego. Wypracowując programy regulacji relacji człowieka ze środowiskiem etyka ta zmierza do ukształtowania ogólnospołecznego modelu życia i działania, dobrego dla ludzkości i dla jej przyrodniczego otoczenia. Jej rozwojowi towarzyszy przekonanie, że odpowiednio ukształtowane postawy indywidualne i społeczne są-przynajmniej częściowo - środkiem na zło kryzysu ekologicznego i skuteczną barierą przed katastrofą ekologiczną. Istotę kształtowania myślenia ekologicznego wyrażają następujące tezy:
a) człowiek jest integralną częścią przyrody i nie można go oddzielić od przyrody ani od rządzących nią praw; b) wykorzystując siły natury, człowiek może kontrolować przyrodę, ale powinien to czynić bezpiecznie, tylko w ramach jej praw;
c) jeśli świat przyrody ma być podstawą życia jednostki i społeczeństwa, to jego zdolności do samo odnawiania muszą być utrzymane;
d) w stosunkach człowieka z przyrodą postawa walki i dominacji powinna ustąpić postawie pojednania, współdziałania i opiekuństwa;

Kryzys ekologiczny.

Rozwój współczesnej cywilizacji i techniki spowodował liczne niebezpieczeństwa. Kryzys ekologiczny jest jednym z największych i najbardziej aktualnych. Objawia się on zakłóceniem równowagi między człowiekiem a środowiskiem, przyrodą a strukturami społecznymi oraz fizjologią człowieka a jego osobowością.

Zagrożenia środowiska naturalnego.

Złożoność środowiska i problemów związanych z jego degradacją i ochroną utrudnia ludziom zrozumienie znaczenia następstw własnej działalności. Człowiek jest coraz bardziej zagubiony, a wartości i wiedza, którymi kieruje się w życiu, nie przystają do wymogów rzeczywistości. Zdolność niszczenia świata przyrody przez człowieka jest zarazem problemem o znacznie głębszym charakterze niż mogłoby się z pozoru wydawać. Globalne ocieplenie, dziura ozonowa, zagłada puszcz tropikalnych, zastraszające tempo wymierania roślin i zwierząt mają wspólną przyczynę - stosunek człowieka i jego cywilizacji do przyrody, polegający na braniu i nie oglądaniu się za siebie. I choć ostatnio nawołuje się do kochania przyrody, to tak naprawdę niewiele z tego wynika. Człowiekowi bardzo trudno jest wyobrazić inną rolę, niż tę, do której jest tak przywiązany - jedynego niczym nie skrępowanego uzurpatora. Ochrona środowiska to nie tylko potrzeba, ale konieczność, dlatego też świadomość o destrukcyjnym wpływie człowieka na świat przyrody przesądziła o narodzinach etyki środowiskowej. Ta nowa dyscyplina etyczna podejmuje zagadnienia moralnych relacji między jednostką ludzką, różnymi grupami społecznymi i całymi społeczeństwami, a przyrodniczym środowiskiem człowieka. W obliczu dramatycznego zagrożenia środowiska naturalnego filozofowie dochodzą do wniosku, że etyka nie może ograniczać się tylko do świata stosunków międzyludzkich, gdyż zostaje wówczas pominięty bogaty obszar relacji człowieka z jego przyrodniczym otoczeniem. Na świadomość ekologiczną składają się: wiedza na temat zależności między częściami przyrody oraz między społeczeństwem i przyrodą, system wartości, reguł i norm działania oraz wrażliwość, rozumiana jako zdolność przewidywania ekologicznych skutków podejmowanych działań. Do celów edukacji ekologicznej należy wyposażenie człowieka w wiedzę ekologiczną (określony zespół informacji powiązanych w system przyczynowo - skutkowy na temat funkcjonowania środowiska przyrodniczego i zależności między nim a cywilizacją), w system wartości i ich normatywne odpowiedniki, a także kształtowanie postawy ekologicznej, rozumianej jako rozwinięte poczucie więzi ze światem przyrody i jego częściami, gotowość do jego obrony i ochrony, manifestujące się w konkretnych poczynaniach. Rola etyki środowiskowej w procesie edukacji ekologicznej polega na dostarczaniu stosownego w procesie tej edukacji katalogu wartości i norm, odpowiednio kształtujących motywacje, postawy i zachowania. Realizacja zadań edukacji ekologicznej jest uwarunkowana przez uwzględnienie możliwości oddziaływania etyki środowiskowej na trzech poziomach kształcenia i wychowania: a) kognitywnym, b) emocjonalno - wolitywnym, c) behawioralnym. Pierwszy związany jest z prezentacją i uzasadnieniem wartości tej etyki i ich normatywnych odpowiedników, drugi skupia uwagę na kształtowaniu i pobudzaniu wrażliwości moralnej na problemy świata przyrody, trzeci oddziałuje na postawy i zachowania, mobilizuje do aktywnego przeciwstawiania się szkodliwym dla środowiska działaniom i procesom. Rola i miejsce etyki środowiskowej w edukacji ekologicznej daje podstawy do mówienia o ochronie etycznej środowiska przyrodniczego w podobnym znaczeniu, jak w przypadku ochrony technologicznej, ekonomicznej, czy prawnej. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że ochrona technologiczna, ekonomiczna i prawna to zewnętrzne w stosunku do jednostki ludzkiej formy ochrony środowiska przyrodniczego przed człowiekiem, podczas gdy ochrona etyczna ma charakter wewnętrzny. W pierwszym przypadku cała ochrona sprowadza się do przestrzegania określonych parametrów reżimu technologicznego, kalkulacji zysków uwzględniających straty ekologiczne, respektowania norm i przepisów prawnych, w drugim na świadomości i woli człowieka. Ochrona technologiczna, ekonomiczna i prawna opiera się na sankcjach, podporządkowuje człowieka obcej instancji, nakłada na niego przymus i wywiera presję. Ochrona etyczna jest ekspresją rozumności i wolności ludzkiej, podporządkowuje człowieka jego systemowi wartości, jego własnej wrażliwości, osobistemu wyczuleniu na dobro i krzywdę przyrody. W ostatnich latach świat i poszczególne państwa stopniowo uświadomiły sobie rolę, jaką odgrywa w zrozumieniu, przewidywaniu i rozwiązywaniu problemów środowiskowych. Wiadomo już, że u ich podstaw leżą czynniki społeczne, gospodarcze i kulturowe. Problemów środowiskowych nie można rozwiązywać jedynie środkami technologicznymi. Należy oddziaływać przede wszystkim na systemy wartości, postawy i zachowania się jednostek i grup ludzkich w stosunku do środowiska.

Wnioski na podstawie powyższych rozważań.

Na podstawie powyższych faktów można wysnuć wniosek, że etyka środowiskowa i edukacja ekologiczna to dwie dziedziny nauki, które są ściśle ze sobą związane. Etyka uczy, że człowiek ma być opiekuńczy i przyjazny wobec środowiska, natomiast edukacja ekologiczna wskazuje konkretne sposoby, według których człowiek musi ochraniać otaczającą go przyrodę. Do głównych celów edukacji środowiskowej należą więc: informowanie o podstawowych problemach środowiskowych, zwracanie uwagi na związki przyczynowo-skutkowe wszelkich procesów środowiskowych, wdrażanie umiejętności interdyscyplinarnego myślenia i rozumowania, nauczanie podstaw ekologicznie zrównoważonego użytkowania i ochrony środowiska, nauczanie oszczędnego korzystania z zasobów przyrody, kształtowanie etyki zabraniającej działań przeciwko środowisku i człowiekowi, kształtowanie nawyków kultury ekologicznej, zaszczepianie potrzeby przestrzegania norm i zakazów ekologicznych oraz wyrabianie potrzeby i umiejętności współdziałania w ochronie środowiska. Za ostateczny cel działania edukacji ekologicznej i związanej z nią etyki środowiskowej jest zbudzenie w człowieku miłości do przyrody.