Śmiech - najlepszy nauczyciel

„Przyszłość ocala, co jej potrzebne”
C. Norwid


Od niepamiętnych czasów po świecie chodzili ludzie chcący czegoś nauczyć nieoświecony wówczas lud. Do tego celu używali najróżniejszych sposobów, aby jak najskuteczniej przekazać swą wiedzę. Jedna z metod mówiła, że po płaszczyźnie, którą jest śmiech i zabawa, można wysłać sygnał, będący nauką. System ten wykorzystał m. in. Arystoteles, pisząc komedię o śmiechu: „Poetica” („Imię Róży” J. Annaud). W jego dziele uświadamiał, iż można śmiać się z pewnych kwestii. Pamiętając, w jakiej żył epoce oraz późniejsze średniowiecze, jego nauczanie było równe herezjom. Mądry filozof działał „nie na rękę” klerowi, którego członkowie wiedzieli, że trudniej będzie kontrolować nieuczonych wieśniaków, jeżeli poznają oni istotę śmiechu. Będący do tej pory w zastraszeniu przed gniewem Bożym prości ludzie nie zdawali sobie sprawy, że w rzeczywistości nie ma czego się bać. „Śmiech zabija strach, a bez strachu nie ma wiary” („Imię Róży” J. Annaud)- powiedział stary mnich do drugiego. Kapłani, których władza opierała się na niewiedzy społeczeństwa, nad życie bronili tajemnicy poznanego przez siebie arystoteleskiego narzędzia nauki. A więc czyż śmiech nie jest najlepszym nauczycielem?
Myślę że jest. Sposób nauczania Arystotelesa podzielał Horacy - najsłynniejszy poeta rzymski tworzył pieśni, satyry i listy poetyckie. Satyry Rzymianina były łagodne w tonie, subtelne. Wyszydzał w nich wady ludzkie a nie konkretnych ludzi- stąd ich ponadczasowość. Pieśni Horacego są na przemian wesołe i smutne. Widać wpływy filozofii epikurejskiej. Jego słowa : "Carpe diem" - "ciesz się dniem", stały się najbardziej znanym hasłem tego nurtu. Później Cyceron w regule: uczyć, wzruszać, sprawiać przyjemność, zawarł w pełni istotę tej filozofii. Regułą tą, która wytyczała działania starożytnych, posługiwali się również pisarze oświecenia. Ignacy Krasicki w swoich utworach używa komizmu, by podkreślić przywary ludzkiego charakteru, podleganie obcym wpływom, słabostki systemu państwowego. Krasicki nigdy nie oskarża poszczególnych osób. Posługuje się śmiesznością jako jedną z form krytyki. W bajce „Kruk i lis” ukazuje lisa, który podstępem zdobył ser. Autor przestrzega nas przed pochlebcami, stwierdza że należy uważać, jeżeli ktoś nas zbytnio chwali, gdyż może to robić wyłącznie dla swojej korzyści (także bawi: posłużenie się zwierzętami). Natomiast w bajce „Ptaszki w klatce” przedstawia rozmowę dwóch czyżyków. Dramatem starego czyżyka jest konieczność życia w niewoli, natomiast młody czyżyk uważa to za dobre. Nie należy mu się dziwić, bo w klatce się wychował nie wie co to prawdziwa swoboda. Żyjąc w okresie „rozbiorów” pisarz nawiązał tu do Polaków- młodego pokolenia śmiejąc się nich poprzez przyrównywanie do takich młodych czyżyków.
Innym autorem piszącym swe dzieła według reguły Cycerona był Molier. Naigrawał się w swoich komediach z fałszywej pobożności, kultu pieniądza, obłudy, próżności, hipokryzji i... zwykłej głupoty. Każda z jego postaci ma pewną dominującą cechę. Skąpiec - bohater tytułowy "Skąpca" to Harpagon, którego obsesją są pieniądze. Jest w stanie poświęcić dla nich wszystko, ponieważ stanowią sens jego istnienia. Wspomnianą komedię czyta się z rozkoszą, ponieważ bawi swoją akcją, a ponadto w scenach komicznych zawarte jest przesłanie dydaktyczne, zachęcające widza do wyciągania wniosków- tak, jak by tego „chciała” reguła Cycerona.
Podobnie, jak Molier, tak i A. Fredro pisał świetne moralizujące komedie, w których wyolbrzymiał cechy charakterów postaci na tle nieistotnych w gruncie rzeczy konfliktów, np. w „Zemście”. Cześnik i Rejent toczący spór mur, dzielący zamek na dwie części, gotowi są do wszelkich możliwych podstępów, aby tylko pokonać przeciwnika. Równie zabawne są kłopoty sercowe bohaterów "Zemsty". Starania Wacława o rękę Klary, zabiegi Cześnika o małżeństwo z Podstoliną, czy wreszcie niecne intrygi Rejenta wplątują bohaterów w szereg niezwykłych sytuacji. Ostatecznie jednak wszystko kończy się szczęśliwie. Utwór Fredry może bawić w różny sposób. Przekomiczny jest język „Zemsty”, np. gdy Cześnik dyktuje Dyndalskiemu list do Wacława. Wartkość akcji nadają dialogi będące niezwykle żywe i barwne. Natomiast analizując dzieło z poważnej strony można stwierdzić, że ma ono także swoje treści dydaktyczne. Ukazuje szlacheckie kłótnie, które przecież w znacznej mierze doprowadziły do upadku Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Dlatego utwór Fredry można było odczytać jako nawoływanie do zgody w narodzie. Okazuje się więc, że Fredro nie był tylko wielkim kpiarzem, ale w pewnym sensie pouczał.
Reguła Cycerona: uczyć, bawić, sprawiać przyjemność jest wykorzystywana przez wielu pisarzy, a szczególnie tych tworzących w dobie oświecenia (oświecenie nawiązywało do starożytności→ Reguła Cycerona). Starali się oni pouczać i moralizować społeczeństwo poprzez wyśmiewanie wad i słabostek ludzkich (czyli wskazując, co jest złe). Zakładano, że człowiekowi można lepiej uzmysłowić pewne kwestie poprzez śmiech i zabawę, a nie rozkazy i groźby. Człowiek z przyjemnością czytał taką komedię, a śmiejąc się z opisanych tam bliskich mu ułomności, stawiał je tym samym w negatywnym świetle. Dlatego reguła Cycerona w rękach dobrego pisarza jest potężnym narzędziem do przekonywania do swoich racji.