Znaczenie pojęć.

Dekadentyzm - termin Teofila Gautiera - schyłkowość, uważano, iż kultura, cywilizacja i ludzka moralność dążą do upadku w świecie myśli kategoriami zysku i opłacalności. Postawa była mieszaniną pesymizmu, zwątpienia w celowość istnienia i negacji nauki, postępu. Dekadent manifestował zanik chęci życia, biernie zdawał się na los. Stawiał sztukę nad naturalnością, wyrafinowanie na prostotą, chorobę nad zdrowiem. "Choroba końca wieku" objawiała się ucieczką w "sztuczny raj" przez środki odurzające i perwersyjną erotykę. Przykładem dekadenta był Stanisław Przybyszewski - pisał - "Norma to głupota, degeneracja - to geniusz!".

Modernizm - dążenia do odrębności, nowatorstwa, krytyczny stosunek do tradycji. Podstawę dały filozofie: Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Pierwszy z nich w dziele "Świat jako wola i wyobrażenie" uważał, że życiu człowieka towarzyszy cierpienie. Popęd życiowy zmusza go do zaspokajania pragnień i ambicji. Aktywność ta przysparza mu klęsk, upokorzeń, niezadowolenia z rzeczywistości, z siebie i lęku przed śmiercią. Człowiek szuka ucieczki przed życiem, które jest pasmem męki. Ukojenie "bólu istnienia" sprowadza się do wyzbycia pożądań; wyzwolenia od świata. Schopenhauer uważał, iż stanem realizującym tę postawę jest nirwana - niebyt. Drugą możliwością była kontemplacja i przeżywanie piękna natury i sztuki. Twórca stał się kapłanem sztuki.

Fryderyk Nietzsche głosił relatywizm poznawczy. Za prawdę uznawał, to co służy życiu. Człowiek z subiektywnych doznań tworzy imaginację świata. Relatywna jest również etyka, która stanowi pochodną ludzkiej natury. W utworze "Tako rzecze Zaratustra" zakwestionował wartości filozofii chrześcijańskiej i demokracji - altruizm, wolność, równość, litość - uważał je za "etykę niewolników", w nich upatrywał upadek kultury. Domagał się uwolnienia jednostek o wyjątkowej sile wewnętrznej i biologicznej od ograniczeń moralnych. Nadludzie powinni mieć prawo działania "poza dobrem i złem". Nietsche głosił dwie postawy życiowe: apollińską i dionizyjską. Pierwsza zakładała przeciwstawienie się harmonii, jasności i dążenie do doskonałości zgodnej z normą kulturową. Druga - wewnętrzny konflikt, niepokój, poszukiwanie bujności życia pozbawionego norm.

Henryk Bergson krytykował intelekt, uznawał intuicję za sposób poznawania świata. Zaletami intuicji są: dynamika, zmienność i wyłamywanie się ze schematów. Uważał również że motorem rozwoju człowieka jest wewnętrzna siła - elane vitale. Neoromantyzm - podkreślał związek epoki z tradycją filozoficzną i literacką romantyzmu. Dwie orientacje Młodej Polski - "uspołeczniona" i "wyzwolona" odwoływały się odpowiednio do romantyzmu narodowego i uniwersalistycznego. Pierwsza kontynuowała tradycję polskiej irredenty ("Rozdziobią nas kruki, wrony..."), druga kładła nacisk na problemy moralne, estetyczne.