"Metodologia nauk jest to nauka o metodach i działalności naukowej obejmującej sposoby przygotowania i prowadzenia badań naukowych oraz opracowania ich wyników, budowy systemów naukowych oraz utrwalenie w mowie i w piśmie osiągnięć naukowych. Ze względu na zakres stosowania wyróżnia się metodologię ogólną, która zajmuje się ogólnymi problemami metod i systemów naukowych oraz metodologię szczegółową badającą metody i systemy wybranych nauk".
Metodologię badań można więc określić jako naukę o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice. Metodologia uprawiana jest w sposób opisowo – normatywny, pozwalający na prezentowanie zarówno stosowanych jak i postulowanych regułom postępowania badawczego. Przedstawia się w niej konkretne badania i zarazem postuluje się bardziej efektywne ich zastosowanie
Przedmiot i cel badań
Przedmiotem prowadzonych przeze mnie badań w niniejszej pracy jest określenie trudności w nauce i przystosowaniu się do życia w społeczeństwie uczniowskim dzieci z rodzin dysfunkcyjnych.
Są to często dzieci mające trudności w nauce, wykazujące poważne braki edukacyjne, które są często powodem uchylania się przez nie od obowiązku szkolnego.
Dzieci te wchodzą do społeczności szkolnej nie tylko z tornistrem, ciekawością świata i nauki, dzieci te wchodzą z ogromnym balastem z problemami przystosowawczymi z niską samooceną. Jednostki te często wywodzą się z rodzin gdzie rodzice posiadają wykształcenie co najwyżej zawodowe, w tych rodzinach dzieci nie otrzymują odpowiedniej pomocy w nauce.
Do głównych zadań szkoły w pracy z uczniem z rodziny patologicznej należą: pomoc w zaaklimatyzowaniu się w środowisku rówieśniczym, pomoc w nauce, zapewnienie zajęć o charakterze wyrównawczym dla dzieci z problemami w nauce, podnoszenie samooceny i wyrobienie samoakceptacji, rozbudzanie zainteresowań
Dzieci otrzymują wiec w szkole to czego nie dostały w domu rodzinnym, placówka ta zaspokaja ich potrzeby szczególnie potrzeby poznawcze, samorealizacji i akceptacji.
Uważam zatem, że szkoła jako druga najważniejsza grupa społeczna w życiu dziecka odgrywa szczególna rolę w przypadku jednostek z rodzin dysfunkcyjnych, ponieważ prowadząc działalność edukacyjno – wychowawczą ma na celu wywołanie zmian w zachowaniu nieletniego nie odrywając go od środowiska naturalnego..
Ważne jest zatem, aby w zależności od sytuacji i stopnia zdemoralizowania nieletniego podejmować odpowiednie działania kompensacyjne mające na celu zmianę negatywnych postaw uczestników w postawy społecznie użyteczne.
Problemy badawcze i hipotezy
Po ustaleniu przedmiotu i celu prowadzonych przeze mnie badań kolejnym krokiem jest sformułowanie problemu badawczego.
S. Nowak określa problem badawczy jako "pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedź ma dostarczyć badanie".
J. Pieter definiuje problem badawczy jako swoiste pytanie określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy.
Władysław Zaczyński definiuje problem badawczy jako "pytania najpierw ogólne, a następnie coraz bardziej szczegółowe, które stają się słownym sformułowaniem dostrzeżonych trudności".
T. Pilch uważa, że aby problem badawczy był sformułowany prawidłowo muszą być spełnione następujące warunki "Formułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy zawarty w temacie badań, musi zawierać wszystkie generalne zbieżności między zmiennymi, trzecim warunkiem jest jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna".
Problem badawczy powinien być jasny, prosty i wyczerpujący.
W swoich badaniach szukałam odpowiedzi na następujące pytanie, które jest problemem głównym mojej pracy:
Jak dzieci z rodzin dysfunkcyjnych funkcjonują w środowisku szkolnym?
Aby rozwiązać problem główny postawiłam następujące, wynikające problemu głównego, problemy szczegółowe:
1. Czy dzieci z rodzin dysfunkcyjnych chętnie uczestniczą w zajęciach szkolnych?
2. Czy nauczyciele we właściwy sposób mobilizują jednostki z rodzin dysfunkcyjnych do podejmowania aktywności szkolnej?
3. Czy w szkole dzieci z rodzin patologicznych mają szanse na wyrównanie braków edukacyjnych?
4. Czy dzieci z rodzin patologicznych osiągają słabsze wyniki w nauce?
5. Czy szkoła umożliwia dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych na rozwój swoich zainteresowań i pasji?
6. Jaka jest rola pedagoga szkolnego w wychowaniu trudnych uczniów?
Problematyka badawcza jaka ustaliłam daje podstawę do sformułowania hipotez badawczych.
Mieczysław Łobocki określa hipotezy robocze jako "stwierdzenia co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na postawiony uprzednio problem badawczy".
Wincenty Okoń definiuje hipotezę jako "niesprawdzone twierdzenie, które ustala bądź wyjaśnia cechy badanych zjawisk lub związki między nimi, sprawdzenie hipotezy odbywa się poprzez wyprowadzenie z niej wniosków empirycznych przy czym im więcej prawdziwych zdań z hipotezy wynika tym większy jest jej stopień uzasadnienia".
T. Kotarbiński określa hipotezę "jako twierdzenie częściowo uzasadnione, a także wszelki domysł za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia osiągniętego (…) na podstawie danych wyjściowych".
T. Pilch uważa, że hipoteza musi określać zależność między zmiennymi, powinna być na tyle precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia. Hipoteza powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej. Zdaniem Pilcha należy formułować wiele szczegółowych hipotez.
Biorąc pod uwagę przedstawioną przeze mnie problematykę badawczą sformułowałam następujące hipotezy.
Hipoteza główna:
Dzieci z rodzin o charakterze patologicznym wykazują ogromne trudności zarówno w przystosowaniu się do środowiska szkolnego jak i trudności w nauce?
Hipotezy szczegółowe:
1. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych chętnie chodzą do szkoły, która jest miejscem gdzie mogą czuć się bezpiecznie, gdzie ktoś się o nie troszczy, pomaga.
2. Nauczyciele poprzez poznanie środowiska naturalnego oraz poprzez odpowiednie przygotowanie merytoryczne mogą pomóc dziecku w przystosowaniu się do środowiska szkolnego, w pokonywaniu trudności w nauce i poszerzaniu swojej wiedzy. Pomoc nauczyciela poprzez odpowiednie bodźce może także zachęcić jednostkę do rozwijania swoich zainteresowań i talentów.
3. Dzieci z rodzin o charakterze patologicznym często wykazują większe trudności w przyswajaniu wiedzy. Powodem takiego stanu rzeczy są nieodpowiednie warunki domowe do nauki, niski poziom wiedzy u rodziców co jest przyczyną ich braku pomocy w nauce.
4. Dzieci z rodzin patologicznych poprzez niską samoocenę, brak motywacji mają większe problemy z przyswajaniem wiedzy.
5. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych mają szanse na dostosowanie swojej wiedzy do rówieśników poprzez uczęszczanie na tzw. "zajęcia wyrównawcze".
6. Większość szkól posiada szeroki wachlarz dodatkowych zajęć pozalekcyjnych takich jak np. koła teatralne, matematyczne, dziennikarskie. Do takich kółek zainteresowań mogą uczęszczać wszystkie dzieci niezależnie od wyników w nauce, dzięki czemu wszyscy uczniowie mają równe szanse na rozwijanie swoich pasji.
7. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych borykają się często z ogromem problemów osobistych, których nie potrafią rozwiązać bez pomocy dorosłych. Z uwagi na dysfunkcjonalność rodziny nie otrzymują także pomocy w domu rodzinnym, wówczas ważną rolę powierza się pedagogowi szkolnemu, który poprzez rozmowę udziela każdemu uczniowi pomocy.
Zmienne i wskaźniki
Kolejnym etapem po sformułowaniu hipotez jest ustalenie zmiennych i wskaźników.
Wincenty Okoń określa zmienne jako "wynik przybierający różne wartości w badanym zbiorze np. wiek, wykształcenie".
Zmienna zależna według Okonia to "zmienna, której zmiany są skutkiem oddziaływania jednej lub więcej jakiś zmiennych", a zmienną niezależną jako "zmienną, której zmiany nie zależą od zespołu innych zmiennych".
Zmiennymi niezależnymi uczyniłam:
1. wiek
2. rodzaj dysfunkcji panującej w rodzinie
3. stopień demoralizacji
4. kadra wychowawcza
5. uczęszczanie na zajęcia szkolne
Zmienne zależne:
1. relacje wychowawca – uczeń
2. efektywność uczenia się
Wskaźniki:
1. dzieci, młodzież
2. potrzebne podręczniki, pomoce naukowe
3. nauczyciele, pedagodzy
Metody, techniki i narzędzia badawcze
Kolejnym krokiem po ustaleniu problemów badawczych i sformułowaniu hipotez jest właściwy dobór metod, technik i narzędzi badawczych. Dobór metod technik badawczych, a także opracowanie narzędzi badawczych decydują o powodzeniu prowadzonych badań.
A. Kamiński określa metodę badań pedagogicznych jako "zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego rozwiązania określonego problemu naukowego".
Według t. Pilcha metoda badawcza zawiera "szereg działań o różnym charakterze, zarówno koncepcyjnym jak i rzeczowym, zjednoczonych celem generalnym i ogólną koncepcją badań".
S. Nowak w pozycji "Metodologia badań społecznych" określa metodę badawcza jako "powtarzalne procedury lub zespoły procedur służące do rozwiązywania problemów o różnym stopniu ogólności".
Do metod badawczych zaliczmy:
- eksperyment pedagogiczny
- metodę indywidualnych przypadków
- monografię pedagogiczna
- metodę sondażu diagnostycznego.
W celu zgromadzenia materiału niezbędnego do rozstrzygnięcia postawionego przez mnie problemu badawczego posłużyłam się metodą indywidualnych przypadków.
Metoda indywidualnych przypadków charakteryzuje się gromadzeniem danych o rozwoju i życiu fizycznym, psychicznym i społecznym interesujących badacza osób. Dotyczy ona pojedynczych jednostek.
Jest to metoda opierająca się na dokładnej analizie zachowań, postaw jednostek dokonywana na przestrzeni czasu z uwzględnieniem jego środowiska naturalnego.
T. Pilch definiuje tą metodę jako "sposób badań polegający na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych".
Do głównych celów tej metody należą:
- usprawnienie działań terapeutycznych bądź wychowawczych dzieci i młodzieży,
- ukazanie przyczyn i kontekstu środowiskowo – kulturalnego zaburzeń.
Przy dokonywaniu charakterystyki osoby badanej za pomocą metody indywidualnych przypadków uwzględnia się dane identyfikacyjne takie jak:
- nazwisko,
- adres,
- wiek,
- miejsce urodzenia,
- dane dotyczące sytuacji rodzinnej – uwzględnienie liczby członków rodziny, wieku stanu zdrowia, wykształcenia, wykonywanego zawodu, zainteresowań postaw rodziców wobec dzieci i siebie, wartości uznawane przez członków rodziny
- miejsca zamieszkania,
- przebiegu dotychczasowego życia,
- dane na temat rozwoju fizycznego, stanu zdrowia – dane dotyczące poszczególnych okresów jego życia np. okresu niemowlęcego, przedszkolnego, przebytych chorób,
- rozwoju umysłowego, społecznego – dane dotyczące przebiegu dotychczasowego życia społecznego, stosunki interpersonalne z rówieśnikami i dorosłymi, akceptacja powszechnie uznawanych norm społeczno – prawnych, obyczaje i umiejętności społeczne, zdolności przywódcze, konflikty z otoczeniem itp.
- dane dotyczące charakteru i osobowości danej jednostki – dane dotyczące samooceny, samoakceptacji, odczuwanie potrzeb wyższego rzędu, zainteresowań.
Metoda badawcza jest zatem pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki badawczej i narzędzia badawczego.
Technika badawcza jest to zdaniem A. Kamińskiego "czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów".
H. Muszyński w swojej pozycji "Wstęp do metodologii pedagogiki" okresla technikę badawczą następująco: "W ślad za wyborem metody badawczej musi nastąpić przygotowanie szczegółowych technik badawczych. Może ono polegać na opracowaniu dokładnego planu obserwacji (…) obmyślenia konkretnego kwestionariusza wywiadu lub ankiety, doborze odpowiednich sytuacji testowych przypadku, kiedy metodą badawczą ma być poddanie badanego określonym próbom, a wskaźniki jego reakcji mają być wyrażone w zachowaniu. Czynności te kończy badacz pełnym zestawem technik, które zamierza zastosować do skonstruowania i pomiaru zmiennych".
T. Pilch techniki badawcze definiuje jako czynności określone przez dobór odpowiedniej metody przez nią uwarunkowanymi. Czynności te są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody badawczej i nadrzędnymi w stosunku do narzędzia badawczego.
Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badawczej.
Najbardziej użyteczną techniką w przypadku omawianej metody jest wywiad. Znakomicie uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne być mogą techniki projekcyjne, testy.
Wywiad – cechą charakterystyczną jest rozmowa prowadzona w sposób planowy i kierowany, której celem jest uzyskanie określonych informacji. Jest to czynność oparta na bezpośrednim kontakcie respondenta z prowadzącym wywiad. W badaniach pedagogicznych szczególnie użyteczny jest wywiad środowiskowy, który stosowany jest przy poznawaniu charakteru i zależności środowiska wychowawczego oraz wszelkich aspektów wychowawczych w środowisku społecznym. Możemy Wyróżnić następujące typy wywiadów:
- nie skategoryzowany – swoboda przy zadawaniu pytań, możliwość wprowadzenia pytań dodatkowych
- skategoryzowany – treść pytań jest z góry określona, określona jest także kolejność ich zadawania, a badany poinformowany jest o celach i przedmiocie wywiadu, musi być on skategoryzowany
- ukryty - stosowany w przypadku gdy przedmiotem wywiadu są drażliwe zagadnienia, badania postaw, motywacji i innych, badany nie jest poinformowany o przedmiocie rozmowy
- jawny nieformalny - to luźna rozmowa, podczas której badający usiłuje przez stosowne jej ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane
jawny formalny - gdy badany orientuje się o fakcie przeprowadzania z nim wywiadu
indywidualny
- zbiorowy - przedmiotem badań są opinie, fakty jednorodnej grupy.