Wiersze powstańcze Słowackiego na tle powstania listopadowego

Sam Juliusz Słowacki mówił o sobie, że stał się „poetą romantycznym” dopiero w okresie powstania listopadowego, zaś jego właściwym debiutem były nie tyle młodzieńcze poematy i tragedie, ile ogłoszone dopiero w trzecim tomie Poezyj (1833) liryki powstańcze i Godzina myśli.

Powstanie okazało się dla niego Słońcem-przewodnikiem. Słowacki uświadomił sobie, że dzieją się wokół niego rzeczy bardziej porywające niż literackie twory jego własnej wyobraźni, że jego miejsce jest po stronie antycarskiej rewolucji. W cyklu utrzymanych jeszcze w wolteriańsko – klasycystycznej tradycji literackiej liryków powstańczych (Hymn, Kulik, Pieśń legionu litewskiego) wyraził patriotyczno-wolnościowy romantyczny program i wzniosłe uczucia „wyjarzmiającego się” narodu. Uprawianie takiej poezji traktował jako służbę narodową.
Wśród poetów, którzy pisali pieśni o powstaniu listopadowym, Słowacki jest pierwszy.

1. Hymn

W kilka dni po wybuchu pisze Hymn do Bogarodzicy (drukowany po raz pierwszy w Kurierze Polskim z dnia 7 grudnia 1830). Wiąże w nim poprzez odwołanie do średniowiecznej pieśni Bogurodzica teraźniejszość i przeszłość, tradycję religijną i narodową z ideałami nowymi. Pieśń, która brzmiała pod Grunwaldem, ma po wiekach dawać pobudkę na bój o wolność. Nie chciał jednak Słowacki tylko na tym poprzestać. Włącza też tutaj programowe dążenia polityczne: daje wyraz nadziei, że rewolucja polska wywoła rewolucję w Rosji, daje wezwanie, by Litwa przystąpiła do powstania, z emfazą literacką głosi zmartwychwstanie Feniksa. Mimo woli wpada w ton ludowej, żołnierskiej piosenki.

2. Oda do wolności

Punktem wyjścia jest przerobienie motywu mickiewiczowskiego. Miejsce młodości zajęła wolność, niewola miejsce starości; pozostało przeciwstawienie dwu światów, z którego jeden jest martwy, drugi żywy, nowe życie niosący; pozostał motyw lotu w sfery kwiatów nowości i malowideł złotych nadziei – i motyw spojrzenia w dół na ziemię. Wzlatującym jest anioł wolności, który „ w niebios błękicie, malowne pióry złotemi, roztacza nad Polską skrzydła”. Na Odzie do młodości jedynie wzorowany jest wstęp, potem następuje dramat historyczny o dziejach wolności. W trzeciej części Ody, w dwu ostatnich ustępach, Słowacki nowe panowanie wolności łączy ze zmianą poglądu na świat. Pierwszy ustęp jest obrazem pogrzebu. Ze smutkiem i rozpaczą rodzina odprowadza zmarłego – lecz smutek nie powinien trwać: „Bracia! – on umarł – on był ostatnim z tej wioski, co widział wolną ojczyznę. Synowie jeszcze po nim nie zdjęli żałoby, już na wolnej żyją ziemi. Idźmy więc na ojców groby, wołajmy, Bracia, nad niemi – Może usłyszą w mogile?” Następny obraz to młodzieniec zgorzkniały, strawiony niedowiarstwem, myśli o samobójstwie. Taka była „choroba czasu”. Nie wolno rozpaczać, trzeba działać, a jeśli życie poświęcić, to ze świadomością celu i poczuciem jego wartości (zob. postać Kordiana).

W Hymnie i Odzie starał się Słowacki wyrazić podniosłość powstania.

3. Kulik

Natomiast tutaj stara się uchwycić żołnierskośc, pełną fantazji, temperamentu, bujnego życia. Wyprawa wojenna to polski kulik. Jedzie od domu do domu i ściąga nowych ludzi – pana młodego odrywa od ślubnego kobierca, syna od trumny ojca, karciarzy od gry, którą zdetronizowanym Burbonom każe zostawić, balujących od maskarady, przypominając im walki o wolność tych narodów, których kostiumy przybrali – Włochowi „nieszpory sycylijskie”, Hiszpanowi powstanie generała Miny. Wreszcie trafiają na dom, z którego ruszyli na wojnę.

4. Pieśń legionu litewskiego

Spełnia się w tym wierszu to, czego pragnął w Hymnie – wita teraz litewskich powstańców.

Na tym Słowacki zakończył lirykę powstańczą. Jego wiersze wzywały do boju i głosiły hasła wolności, niepodległości i republikanizmu.