Sytuacja w Europie, poprzedzająca reformy religijne
Około połowy XV stulecia nastąpił gwałtowny wzrost zamożności i dobrobytu społeczeństw europejskich. Powszechne stawały się formy różnego rodzaju gospodarki rynkowej, opartej przede wszystkim na pieniądzu, które wyparły dawne formy zobowiązań feudalnych. Przy jednoczesnym wzroście zamożności obywatelom towarzyszy poczucie winy, ludzie obawiali się, iż majątek dobra ziemskie, nie zawsze zdobyte w uczciwy sposób, będą przeszkodą na drodze do zbawienia i życia wiecznego. Doktryna Kościoła katolickiego głosiła, że człowiek może osiągnąć wiekuiste zbawienie jedynie pod przewodnictwem Kościoła i w jego łonie poprzez dobre uczynki i Bożą łaskę. Za dobry uczynek zaś uznawano kupowanie odpustów, które gładziły kary czyśćcowe; pieniądze z ich sprzedaży przeznaczane były na spełnianie przez Kościół aktów miłosierdzia i działalność charytatywną.
Powody wystąpień reformatorów – ich cele i motywy
Ludzie pobożni i uduchowieni zaczęli zastanawiać się nad doktryną. Pytali sami siebie czy uczynki mogą być najprostszą drogą do zbawienia. Zastanawiano się czy człowiek przez dobre uczynki może zmusić Boga do odpuszczenia mu grzechów, gdy na sądzie ostatecznym przedstawi wykaz swych dobrych czynów, które równoważyłyby jego grzechy. Jednak byłoby to niejako wymuszenie na Bogu obietnicy bezwarunkowego zbawienia. Zdawano też sobie sprawę, że natura ludzka jest tak ułomna, że nie jest w stanie zbawić się sama, jedynie dzięki dobrym uczynkom, bez Bożej łaski.
Takiego rodzaju wątpliwości trapiły również pewnego niemieckiego augustianina – Marcina Lutra (1483-19546). Oburzony i zbulwersowany sprzedażą odpustów w Wittenberdze, jego mieście rodzinnym, w 1517 roku przybił na drzwiach katedry 95 tez teologicznych, które sprzeciwiały się sprzedaży odpustów. Wynikało z nich, że jedyną słuszną drogą do odkupienia i zbawienia jest głęboka wiara i Boża łaska, a dobre uczynki są niewystarczające. Jedynie wiara, która jest darem od Boga i oznaką Jego łaski, może być źródłem dobrych czynów. Każdy wierny ma zaś prawo do osobistej i bezpośredniej relacji z Bogiem przez dogłębne poznanie Słowa Bożego w jego narodowym języku. Według Lutra papież bezpodstawnie przypisuje sobie władze nad miejscami w niebie i ich dysponowaniem. Jego doktryna głosiła, że wystawność, bogactwa i zamożność Kościoła widzialnego na ziemi oraz kult i otaczanie czcią świętych nie jest koniecznym warunkiem do zbawienia. Już w 1519 roku niemiecki reformator ostatecznie zerwał z Rzymem i z dominacja papieską. Luter nawoływał do powrotu do braterskiego i skromnego kościoła z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Za jedyny autorytet w sprawach wiary uznawał tylko Biblię, przez co przekreślał tradycje Kościoła, ważność orzeczeń papieskich i soborowych oraz nauki teologów i Ojców Kościoła. Do komentowania i interpretowania Biblii dopuszczeni zostali wszyscy wierni, natomiast ich zbawienie czy potępienie w całości zależne było od szczerości ich wiary. Dobre czyny miały być tylko następstwem i skutkiem wiary, a zarazem jej sprawdzianem. Luter, na podstawie Biblii, ogłosił ważność tylko dwóch sakramentów: chrztu i komunii, której udzielano pod dwoma postaciami, nie tylko duchowieństwu, ale i wiernym. Luter postulował konieczność likwidacji zakonów i odebranie hierarchii kościelnej licznych dóbr i majątków ziemskich. Dzięki tym hasłom luteranizm szybko stał się popularny i znany w całych Niemczech, zyskał też wielu zwolenników, gdyż z ich wypełnieniem różne grupy społeczne i polityczne wiązały określone oczekiwania i nadzieje.
Reformacja została poparta główni przez: część książąt niemieckich, którzy widzieli w niej szansę na wzmocnienie swej władzy zwierzchniej; rycerstwo i szlachtę, która chciała przejąć majątki kościelne; mieszczan, którzy mieli nadzieje na zniesienie uciążliwych opłat na rzecz Kościoła oraz chłopów, którzy pragnęli poprawy swego złego położenia.
Jednak radykalne hasła chłopskie i ich nadzieje na poprawę sytuacji szybko zostały stłumione. W latach 1524-1525 wybuchła tzw. wielka wojna chłopska, która została krwawo spacyfikowana, co zaś spotkało się z całkowitym poparciem Lutra. Powstańcy sformułowali swój program w dwunastu artykułach, w których domagali się zmniejszenia czynszów, danin i pańszczyzny oraz zwrotu przejętych przez panów feudalnych wspólnych użytków gminy.
Jednym z przywódców tego ruchu był Tomasz Münzer, który sformułował ideowe zasady radykalnego prądu reformacyjnego. Rozpowszechniał on ideę Królestwa Bożego na ziemi, czyli takiego ustroju społecznego, w którym nie byłoby podziału na klasy społeczne ani własności prywatnej. Münzer nawoływał też do walki zbrojnej o nastanie Królestwa Bożego. Dzięki inspiracji płynącej z jego nauk, wyłonił się radykalny nurt reformacji – anabaptyści. Nie uznawali oni ważności chrztu dzieci i wprowadzili praktykę ponownego chrztu dorosłych.
O tak wielkich i szybkich sukcesach reformacji zadecydowały różne czynniki. Należy wymienić tu także nacisk na bezpośredni i personalny kontakt z Bogiem, co stało w opozycji do sformalizowanej obrzędowości i rytuałów średniowiecznych. Przełożenie przez Lutra na język niemiecki Pisma Świętego oraz wprowadzenie języka narodowego do liturgii szło w parze z narodowymi aspiracjami w Rzeszy. Dopiero co wynaleziony druk sprzyjał rozpowszechnianiu się nauk Lutra, propaganda protestancka spowodowała szybki wzrost liczby drukarń oraz zwiększenie wysokości nakładów. Reformacji towarzyszył szybki i prężny rozwój szkolnictwa. Reformator z Wittenbergii, w odpowiedzi na bullę papieża Leona X, która wzywała go do odwołania swych poglądów, ogłosił trzy polemiczne pisma broniące jego dotychczasowych przekonań. W roku 1520 Luter publicznie spalił papieska bullę, za co został wyklęty z Kościoła i obłożony ekskomuniką. Po stronie Kościoła katolickiego stanął też cesarz Karol V, który wezwał byłego mnicha na sejm Rzeszy do Wormacji, by ten przedstawił i objaśnił swe nauki. Luter swym wystąpieniem nie zdołał zyskać poparcia cesarza, Karol V w 1521 roku całkowicie potępił jego poglądy, a nawet wyjął spod prawa i nakazał niszczyć wszystkie jego pisma. Pomimo tego Marcin Luter nie stracił swoim zwolenników i wyznawców. Sam reformator ukrył się w zamku Fryderyka Mądrego, elektora Saksonii, gdzie między innymi przełożył na język niemiecki Nowy Testament.
Innym reformatorem tej epoki był Francuz, Jan Kalwin (1509 – 1564). Głównym punktem poglądów Kalwina była wiara w bardzo rygorystycznie pojmowane przeznaczenie. Bóg, według własnego uznania, podzielił wszystkich ludzi na zbawionych i potępionych, a więc postępowanie ludzi w doczesnym życiu, jest tylko potwierdzeniem tego rozdziału. Według Kalwina ludzie nie są potępieni dlatego, że grzeszą, ale grzeszą, bo wcześniej zostali potępieni przez Boga. Reformator z Genewy, tak samo jak Marcin Luter, uznawał tylko dwa sakramenty – chrzest i komunię pod dwiema postaciami, ale zaprzeczał możliwości przemienienia chleba w Ciało, a wina w Krew Chrystusa. Prowadzenie cnotliwego i moralnego życia miało być oznaką Bożej łaski, życie codzienne powinno skupiać się na nieustannej pracy oraz rezygnacji z wszelkiego rodzaju zabaw i rozrywek. Nakazy te dotyczyły głównie dni świątecznych, kiedy to uwaga miała być skupiona jedynie na przeżyciach duchowych. Kalwin w majątki i bogactwie widział nagrodę za bogobojne i cnotliwe życie oraz oznakę przyszłego zbawienia. Doktryna kalwińska zezwalała na pobieranie procentów od pożyczonych pieniędzy, co zwalczane było zaciekle przez Kościół
w średniowieczu jako lichwa. Z tego też powodu doktryna kalwińska przyjęła się szybko wśród mieszczaństwa europejskiego, sprzyjała ona bowiem rozwojowi gospodarki rynkowej oraz torowała drogę dla nowych stosunków gospodarczych i społecznych. Organizacja Kościoła kalwińskiego była bardzo demokratyczna, nawet znaczniej od luterańskiego.
W gminie kalwińskiej decydujący głos mieli wszyscy wyznawcy, nie zaś książę czy król. Zgromadzenie wszystkich wiernych wybierało pastorów oraz świeckich seniorów zarządzających całą gminą kalwińską. Dlaczego też kalwinizm znalazł wielu zwolenników wśród szlachty i magnaterii Francji, a później Rzeczpospolitej i Litwy. Taka struktura Kościoła kalwińskiego uniezależniała w pewnym stopniu warstwy szlacheckie od monarchy, gdyż stanom tym przyznawała prawo do oporu wobec panującego, który próbowałby narzucić swym poddanym swoje wyznanie religijne.
Przebieg reformacji
Konflikty i spory religijne objęły przede wszystkim Niemcy i Francję. Doprowadziły one do szeregu krwawych wojen wyznaniowych. W Rzeszy zwolenników reformacji nazwano protestantami. Nazwa ta pochodzi z 1529 roku od zaprotestowania na sejmie Rzeszy przez grupę zwolenników nauk Lutra przeciwko potępieniu jego poglądów oraz zakazowi rozpowszechniania jego nauk. Długoletnia walka między zwolennikami reformacji a wiernymi wyznawcami katolicyzmu zakończyła się dopiero w 1555 roku podpisaniem kompromisowego pokoju w Augsburgu, od którego obowiązywała zasada: "czyja władz, tego religia" ("cuius regio, eius religio"). We Francji wojny wyznaniowe toczyły się, z niewielkimi przerwami do końca XVI stulecia. Pociągnęły one za sobą znaczne straty materialne oraz ogromną liczbę ofiar. Na czele walczących z sobą obozów stały dwie gałęzie królewskiego rodu: Walezjusze – panująca we Francji rodzina, która została wierna Kościołowi katolickiemu oraz Burbonowie – ród z Nawarry, popierający hugenotów, czyli francuskich kalwinów. Szczególnie głośna stała się rzeź hugenotów z nocy św. Bartłomieja (23/24 VIII 1572 rok), kiedy to podstępem zamordowano zgromadzonych w Paryżu najważniejszych przywódców hugenockich. Wojny religijne we Francji zakończyły się dopiero wydaniem przez króla Henryka IV Burbona w 1598 roku edyktu nantejskiego, który gwarantował hugenotom wolność wyznania oraz praktykowania kultu, a także dał w zastaw szereg twierdz, na terenie całej Francji.
Skutki reformacji
Na skutek reformacji już pod koniec XVI wieku Europa wyraźnie podzieliła się na: katolickie południe oraz protestancka północ. Na południu wyraziście dominowała szlachta, zaś na północy Europy – mieszczaństwo. Reformacja, zapoczątkowana w Niemczech, stała się punktem początkowym szerokich i trwałych zmian ideologicznych i umysłowych w całej Europie. Reformacja utwierdziła też polityczne rozbicie Rzeszy Niemieckiej oraz Niderlandów. Dzięki porzuceniu języka łacińskiego w liturgii i przekładów Biblii w językach narodowych, zaczęły rozwijać się literackie języki narodowe Europy. Na szeroką skalę rozwijała się literatura satyryczna i polemiczna oraz poezja.
Kontrreformacja
W połowie XVI stulecia w Europie większość państw i społeczeństw zaczęło przyjmować zreformowaną, według Marcina Lutra albo Jana Kalwina, doktrynę chrześcijańską. Także w Anglii król Henryk VI ogłosił się głową Kościoła oraz powstanie wyznania anglikańskiego. Kościół katolicki, aby zachować swój dotychczasowy stan posiadania, a także chcąc odzyskać stracone wpływy, musiał w swym łonie przeprowadzić konieczne reformy. Główne reformy katolickie zostały opracowane na soborze trydenckim, który obradował, z przerwami, w latach 1545 – 1563. Na soborze tym przyjęto, jedynie obowiązujące i to do dziś, trydenckie wyznanie wiary. Natomiast w sprawach doktrynalnych nie uznano żadnych nowinek. Nadal za jedyne źródło wiary uznawano tradycję Kościoła, na równi ze Słowami Pisma Świętego; prawo komentowania i interpretowania Biblii miał jedynie Kościół; potwierdzono ważność wszystkich dotychczasowych sakramentów; uznano za konieczne do zabawienia, obok wiary, spełnianie dobrych uczynków; stwierdzono, że bez aktów miłosierdzia wiara jest martwa; językiem liturgicznym pozostawała łacina. Przeprowadzono też szereg reform instytucjonalnych. Biskupi mieli odtąd stale przebywać w swych diecezjach oraz wizytować podległy im kler parafialny i regularnie zwoływać synody diecezjalne. Aby poprawić poziom umysłowy kleru, przy każdej diecezji założono seminarium duchowne. Podstawą filozofii chrześcijańskiej uznano nauki i poglądy św. Tomasza z Akwinu.
Bardzo skutecznym i pomocnym narzędziem oddziaływania na członków Kościoła była, stosowana na szeroką skalę, propaganda wyznaniowa. Dogmaty katolickie rozpowszechniano za pomocą kazań, drukowanej literatury apologetycznej i polemicznej oraz publicznych dysput z innowiercami. Zgodnie z zasadą: "przez oczy do duszy", na wiernych działano też przez bogaty i nasycony wystrój wnętrz kościołów, malowidła i freski czy przedstawienia teatralne. Często także perswazja była połączona ze stosowaniem siły i przymusu, a propaganda sprzysiężona była z aparatem przymusu państwa, który pomagał Kościołowi zwalczać protestantów. Papież Paweł III w 1542 roku przywrócił do życia, zreorganizowany na nowych podstawach, trybunach inkwizycyjny, który składał się z sześciu kardynałów. Sędziami inkwizycyjnymi byli głównie dominikanie, którzy korzystali często w oskarżeniach z donosów oraz utrzymywali licznych szpiegów. Oskarżenie często poddawani byli torturom, by przyznali się do winy. Stosowano różne kary, od pokuty kościelnej, kar pieniężnych i więzienia, po karę śmierci. Dodatkowo jeszcze w Hiszpanii inkwizycja podlegała bezpośrednio królowi i stała się narzędziem w walce z przeciwnikami politycznymi. W 1559 roku papież Paweł IV wydał "Indeks ksiąg zakazanych". Dzieł na nim zamieszczonych nie wolno było katolikom czytać ani rozpowszechniać. Bardzo ważnym instrumentem w walce Kościoła z reformacją stał się zakon jezuitów. Towarzystwo Jezusowe zostało założone przez Ignacego Loyolę i zorganizowane na wojskowych zasadach. Jezuici byli zakonem naukowców, uczonych i myślicieli, byli doskonale wykształceni, tworzyli intelektualną elitę katolickiego świata. Stosując odpowiednie środki i sposoby Kościół katolicki znacznie umocnił swą pozycję, a nawet był w stanie odzyskać utracona pozycje w wielu krajach, między innymi w Polsce.
