Epika
Epika jest jednym z trzech rodzajów literackich (obok liryki i dramatu). Ukształtowała się z ustnych sag, podań, legend i mitów o przeszłości.
Po czym rozpoznać epikę?
- obecność narratora
- świat przedstawiony
- fabuła i akcja (układ przyczynowo-skutkowy zdarzeń)
- zapis prozą (wyjątki – epopeja, powieści poetyckie)
- pozorny obiektywizm
Gatunki epickie
- powieść - utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości bohaterów; np. Quo vadis; występuje kilka rodzajów powieści, np. historyczna, polityczna, przygodowa, sensacyjna, społeczno-obyczajowa
- nowela - utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu; np. "Janko muzykant" czy "Latarnik"
- epos (epopeja) - rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla danej społeczności; np. "Iliada", "Odyseja" lub "Pan Tadeusz"
- opowiadanie - utwór niewielki, tematycznie ograniczony do jednego wątku, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji często wzbogacanej epizodami
- baśń - utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych, nie posiadający określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za górami za lasami)
- legenda (podanie) - opowieść (nasycona elementami fantastyki, zawierająca jednak część prawdy) o bohaterze, często o życiu świętego, męczennika ujawniająca czas i miejsce akcji
- anegdota - krótkie, często zabawne opowiadanie o jakimś specyficznym wydarzeniu, np. historyjka z życia sławnej postaci
- satyra - utwór ośmieszający i piętnujący ukazywane w nim zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne – uwaga! jest to gatunek mieszany (synkretyczny), łączy elementy epiki i liryki, podobnie jak ballada czy powieść poetycka.
- pamiętnik - opisuje przeżycia uczestnika, bądź świadka jakiegoś wydarzenia, chronologicznie ułożone.
Liryka
Jeden z trzech podstawowych gatunków literackich (obok epiki i dramatu). Obejmuje najczęściej utwory wyrażające w formie monologu osobiste wrażenia, uczucia, przeżycia, przemyślenia, refleksje osoby mówiącej (podmiotu lirycznego). Jeżeli wypowiada się ona w pierwszej osobie (jako "ja" liryczne) i nadaje swojej wypowiedzi formę wyznania, tekst należy do liryki bezpośredniej. Kiedy osoba mówiąca pozostaje nieujawniona, ukryta, mamy do czynienia z liryka pośrednią, wyrażającą uczucia za pomocą opisu, narracji, nawet dialogu. Utwór liryczny przyjmuje zazwyczaj formę wiersza.
Gatunki liryczne
- hymn - uroczysta pieśń pochwalna na cześć np. ojczyzny, bohaterów historycznych, Boga; rozpoczyna się apostrofą
- oda - utwór o wzniosłej, patetycznej treści, opiewający wzniosłą ideę, osobę, wydarzenie
- pieśń - najstarszy gatunek liryczny, posługuje się różnymi środkami językowymi i różnorodną tematyką; początkowo związany z muzyką
- tren - utwór poświęcony zmarłej osobie, rozpamiętujący jej dokonania, zasługi i zalety
- fraszka - krótki utwór wierszowany o tematyce żartobliwej zakończony zaskakującą puentą
- sonet - składa się z 14 wersów - 2 strofy czterowersowe i 2 strofy trzywersowe (sonet jest podgatunkiem poematu; nie jest przedstawiany jako oddzielny gatunek liryczny)
- poemat - dłuższy utwór wierszowany, posiadający fabułę
Dramat
Dramat: Jeden z trzech rodzajów literackich obok liryki i epiki, obejmuje utwory przeznaczone do wystawiania na scenie. Akcja przedstawiona jest za pomocą dialogów i monologów bohaterów, których poznajemy poprzez ich działanie i zachowanie, chrakteryzowani są pośrednio. Tekst dramatu dzieli się na główny (wypowiedzi bohaterów) i poboczny (didaskalia) informujących o zachowaniu i wyglądzie bohaterów, miejscu akcji. Dzieli się na akty (akt kończy się ważnym wydarzeniem), sceny (scena uwarunkowana jest zmianą aktorów) i odsłony.
Podstawowe gatunki to:
- tragedia
- komedia
- dramat właściwy
Komedia to utwór literacki, który charakteryzuje się wartką akcją opartą o konflikt postaw bohaterów. Akcja komedii zmierza do pomyślnego rozwiązania. Wprowadza tematykę lekką i pogodną, często ma charakter groteskowy i satyryczny. Zawiera elementy komizmu sytuacji, postaci języka.
Dramat właściwy to dramat obyczajowo-psychologiczny - utwór o zwartej kompozycji z niewielką ilością bohaterów. Nie występuje w nim zasada trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), zachowana jest natomiast zasada prawdopodobieństwa wobec realiów życia i tła społeczno-obyczjowego. Bohaterowie dramatu właściwego posługują się językiem potocznym i reprezentują określone środowisko. Gatunek rozpowszechnił się w okresie realizmu i naturalizmu.
Tragedia, utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy.
