Organizacja integracji gospodarczej

Rozwój międzynarodowej wymiany handlowej, międzynarodowy podział pracy i transfer kapitałów sprzyjają zacieśnieniu więzi gospodarczych pomiędzy krajami. W pierwszej kolejności nawiązywane są na ogół stosunki z państwami ościennymi i powstają stowarzyszenia o charakterze makroregionalnym, z czasem współpraca obejmuje również kraje bardziej odległe.
Pierwsze próby współpracy gospodarczej były podejmowane przez kraje zajmujące się eksportem surowców. Za cel działań integracyjnych stawiano sobie utrzymanie cen surowców na wysokim poziomie i uniknięcie gwałtownego ich spadku. W 1948 roku uchwalono tzw. Kartę z Hawany, określającą zasady międzynarodowej wymiany surowcowej (postanowienia tego traktatu nigdy jednak nie weszły w życie). Analogicznie do działań podjętych przez eksporterów, również kraje będące głównymi odbiorcami surowców dążyły do zabezpieczenia swoich interesów. W latach 50-tych podpisano między innymi Układ Cukrowy i Umowę Cynową. Upadek systemu kolonialnego wywołał nasilenie się procesów integracyjnych w krajach III świata. Podpisany w 1962 roku Układ Kawowy był przykładem racjonalnej polityki gospodarczej krajów rozwijających się. Eksporterzy kawy (świadomi faktu, że wzrost produkcji wywoła spadek cen) utworzyli specjalny fundusz na cele restrukturyzacji rolnictwa – dofinansowanie plantatorów, którzy zdecydują się zmienić strukturę upraw. Momentem prawdziwie przełomowym stała się jednak „rewolucja naftowa” pierwszej połowy lat 70-tych.
Przed II wojną światową zyski ze sprzedaży ropy naftowej zasilały konta wielkich koncernów, których koncesje na wydobycie często obejmowały obszar całego kraju. Miejscowe rządy nie posiadały żadnej kontroli nad działalnością koncernów i zmuszone były zadowolić się niewielkimi wpłatami z tytułu dzierżawy gruntów i opłat koncesyjnych. Pierwszym krajem, który zażądał 50% udziału w zyskach, była Wenezuela (1984rok), a za jej przykładem poszły też inne kraje naftowe. W roku 1960 w Bagdadzie przedstawiciele krajów naftowych (Iran, Irak, Kuwejt, Arabia Saudyjska i Wenezuela) utworzyli dla obrony własnych interesów Organizację Eksporterów Ropy Naftowej – OPEC. Najważniejszym punktem porozumienia był przepis, że bez zgody danego kraju koncerny naftowe nie mogą zmieniać cen ropy. Mimo wewnętrznych konfliktów OPEC stopniowo rosła w siłę ( na przełomie lat 70-tych i 80-tych z krajów członkowskich pochodziło ponad 80% światowego eksportu ropy naftowej). W roku 1971 złamano zasadę 50% podziału zysków, a w dwa lata później podpisano porozumienie, na mocy którego kraje naftowe uzyskały kontrolę nad działalnością koncernów i swobodę dyktowania cen katalogowych ropy (od których to sum koncerny płaciły podatki). Gwałtowny wzrost cen ropy zapoczątkował kryzys energetyczny lat 70-tych (ceny wzrosły wówczas z 2,3 dolara za baryłkę do 9,1 dolara). Sukces odniesionych przez kraje OPEC skłonił rządy innych krajów do podjęcia analogicznych działań integracyjnych. W pierwszej połowie lat 70-tych masowo powstawały organizacje zrzeszające eksporterów surowców. Powstały międzynarodowe zrzeszenia eksporterów miedzi, boksytów, rudy żelaza i rtęci.
Ugrupowaniem integracyjnym, które przez kilkadziesiąt lat odgrywało znaczącą rolę w gospodarce światowej, była Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (utworzona w 1949) zrzeszająca państwa obozu socjalistycznego. Głównym celem funkcjonowania RWPG była koordynacja wzajemnych stosunków gospodarczych, wymiana naukowa i technologiczna, współfinansowanie kosztownych inwestycji o znaczeniu międzynarodowym. RWPG stworzyła własny wym. Największym ugrupowaniem integracyjnym łączącym wysoko rozwinięte kraje Europy jest EWG(powstała w 1957), od 1993 Unia Europejska. Obejmuje ona następujące kraje: Francja, Niemcy, Holandia, Belgia, Luksemburg, Włochy, Wlk. Brytania, Dania, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Szwecja, Finlandia i Austria. Ostatnio coraz częściej mówi się o rozszerzeniu UE na wschód. Politykę państw członkowskich UE charakteryzuje brak ograniczeń w handlu, transferze kapitałów i przemieszczaniu się ludności w obrębie wspólnoty. Kraje UE prowadzą wspólną politykę ekonomiczną i posiadają wspólną, zewnętrzną taryfę celną (w przeciwieństwie do innego europejskiego ugrupowania – Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu – EFTA). Prowadzą wspólną politykę rolną mającą na celu przede wszystkim ochronę rodzimych producentów i rynku wewnętrznego. Dla ochrony własnego rynku kraje UE sięgają często po środki restrykcyjne, np. cła zaporowe i ograniczenia w imporcie określonych towarów. Status krajów stowarzyszonych z UE posiada kilkadziesiąt państw na całym świecie, co z jednej strony oznacza pomoc ekonomiczną dla krajów rozwijających się, z drugiej zaś zapewnia członkom UE rytmiczność dostaw surowców i możliwość rozszerzenia rynków zbytu. Na wzór krajów wysoko rozwiniętych ugrupowania integracyjne tworzą również kraje rozwijające się. Do najważniejszych (obok OPEC) należą: Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej (LAFTA), Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, Pakt Andyjski i wiele innych. Ze względu na duże zróżnicowanie państw członkowskich, znaczny udział obcego kapitału i tendencje separatystyczne organizacje te nie odgrywają tak znaczącej roli jak UE. Organizacją, która za cel działania stawia sobie koordynację międzynarodowej współpracy gospodarczej, jest OECD – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Zrzesza państwa członkowskie UE, a ponadto: Stany Zjednoczone, Kanadę, Japonię, Nową Zelandię i Izrael.
W ostatnim okresie daje się zauważyć narastanie niechęci wobec organizacji integracyjnych. Referendum przeprowadzone w Szwecji – w kwestii przynależności do UE, jest tego dobitnym dowodem. Opinia społeczna uważa, że procesy integracyjne prowadzą do utraty suwerenności i osłabienia rodzimej gospodarki. Przykładem tendencji separatystycznych mogą być żądania autonomii dla kanadyjskiej prowincji Quebec, lub próby oderwania się bogatej północy W odpowiedzi Włoch od zacofanego gospodarczo południa kraju.
Rozwój ugrupowań integracyjnych jest zjawiskiem badanym z uwagą zarówno przez geografię gospodarczą, jak i geografię polityczną. Autorzy prac poświęconych temu zjawisku jednomyślnie stwierdzają, że ma ono najczęściej korzystny wpływa na procesy rozwoju produkcji krajów członkowskich. Często uważają oni jednak, że integracja regionalna kryje w sobie jednocześnie poważne niebezpieczeństwo – grozi dezagregacją gospodarki światowej na wielkie bloki. Na niebezpieczeństwo to od wielu lat zwracają uwagę – m.in. na forum ONZ i innych organizacji międzynarodowych – przedstawiciele wielu krajów. Często podkreślają oni zamknięty charakter EWG i wskazują na dyskryminacyjną wobec krajów trzecich politykę prowadzoną przez to ugrupowanie.
Niemniejsze niebezpieczeństwa były związane z działalnością b. RWPG. Integracja krajów b. RWPG sprawiła, że odcięły się one w znacznym stopniu od reszty świata, prowadząc większość wymiany w ramach ugrupowania. Wywarło to zasadniczy wpływ na charakter stosunków gospodarczych między, krajami, które (przynajmniej od 1989 roku) proklamowały budowę socjalizmu, a krajami kapitalistycznymi, w uproszczeniu nazywanymi stosunkami Wschód-Zachód. Świat uległ podziałowi na dwa wielkie bloki polityczno-gospodarcze, o nierównej sile. Stosunki handlowe między tymi blokami były ograniczone, o czym świadczy fakt, że np. w 1981 r. handel Wschód-Zachód stanowił zaledwie 3% całkowitych obrotów handlowych „Zachodu” i 30% - „Wschodu”. Gwałtowne przemiany polityczne i gospodarcze, jakie nastąpiły począwszy od 1989 r., pozwoliły na zmianę istniejącej sytuacji, rozpad bloku wschodniego doprowadził do przyspieszenia włączania tworzących go państw w główny nurt międzynarodowego podziału pracy. Do niedawna sztucznie hamowane procesy integracji ogólnoświatowej mogą teraz zachodzić w sposób pełniejszy i głębszy.