Filozofia Schopenhauera

Artur Schopenhauer był filozofem zajmującym specjalne miejsce w historii filozofii europejskiej.

Był on niemieckim filozofem, który urodził się i mieszkał w Gdańsku. Tworzył w pierwszej połowie XIX stulecia, jednak jego filozofia stała się popularna dopiero u schyłku wieku (wcześniej głównym myślicielem niemieckim był Hegel). Istotny jest fakt oddziaływania jego filozofii w pewnych kręgach, gdzie stała się ona swego rodzaju podstawą myślenia o świecie — należy tu nadmienić chociażby Fryderyka Nietzschego (który inspirował się filozofią swojego mistrza, chociaż w późniejszych latach tworzył w opozycji wobec niego) oraz wpływ dzieł Schopenhauera na twórczość wielu twórców z epoki modernizmu.

Na ukierunkowanie jego twórczości wpłynęło kilka czynników. Podczas studiów w Getyndze Schopenhauer natknął się na filozofię Kanta, która go zafascynowała. Schopenhauer przyjął za Kantem, że nie ma możliwości bezpośredniego dotarcia ani na drodze poznania zmysłowego, ani racjonalnego do "istoty bytu". Zgodził się też z Kantem, że docierające do nas bodźce porządkuje umysł przez formy poznania. Filozofia ta nie była jednak w zupełności zgodna z jego poglądami, dlatego postanowił ją uprościć i oczyścić ze sztucznych schematów; w efekcie tego, stworzył nową teorię poznania, w kilku elementach zupełnie sprzeczną z pierwowzorem.

Z form poznania wymyślonych przez Kanta pozostawił tylko trzy - czas, przestrzeń oraz przyczynowość, uważając, że wszystkie pozostałe nie są już stale przypisanymi "koniecznymi" formami lecz tylko zmiennymi sposobami "widzenia świata", zależnymi od historii i potrzeb poszczególnych ludzi.

Kolejnym ważnym wkładem Schopenhauera w teorię poznania była koncepcja fenomenu, z której później rozwinęła się fenomenologia. Schopenhauer dokonał pewnego uzupełnienia rozumowania Kanta. Dla Kanta bezpośrednio dane były wrażenia zmysłowe, zaś Schopenhauer zauważył, że rzadko dostrzegamy bezpośrednio te doznania, lecz umysł je zawsze wstępnie filtruje i układa w struktury za pomocą form poznania. Struktury te Schopenhauer nazwał właśnie fenomenami. Ponieważ jednak formy poznania nie były zdaniem Schopenhauera tak jak dla Kanta obiektywne, "konieczne" i jednakowe dla wszystkich ludzi, doszedł on do wniosku, że każdy człowiek "sam buduje sobie własne fenomeny" i dlatego te same bodźce wyjściowe mogą u różnych ludzi dawać różne fenomeny.

Inną inspiracją był Platon i jego koncepcja idei. Wydaje się jednak, że oryginalność Schopenhauera leżała w tym, że inspirowany wyprawą do Indii, sięgnął do wschodniej myśli filozoficznej i twórczo włączył ją we własny system. Sam Schopenhauer tak o tym pisał:

„W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat trzy rzeczy wpłynęły na nas: filozofia Kanta, nieporównane postępy nauk przyrodniczych (...), wreszcie zaznajomienie się z literaturą sanskrycką, z braminizmem i buddyzmem, tymi dwiema najstarszymi i najbardziej rozpowszechnionymi religiami ludzkości".

Filozofię swoją rozpoczyna Schopenhauer od zdania "świat jest moim wyobrażeniem”, twierdzenie to uważa za pierwszą nienaruszalną prawdę.
Świat zewnętrzny istnieje tylko jako wyobrażenie. Wyobrażenia wiążą się z sobą według zasady dostatecznej racji, która występuje pod czterema postaciami: jako stosunek racji i następstwa, jako stosunek przyczyny i skutku, stosunek w przestrzeni i czasie oraz stosunek pobudki i postępku. Związki, które w poznaniu ustalamy, odnoszą się zawsze do wyobrażeń; nie wiemy natomiast, w jakim stosunku pozostają do siebie rzeczy same w sobie. Jedyną rzeczą, którą poznajemy samą w sobie, to ciało nasze.

Kolejnym elementem systemu Schopenhauera jest metafizyka woluntarystyczna. Filozof znalazł sposób na pokonanie zasłony złudy. Samowiedzę, czyli ludzka świadomość istnienia, nazwał wolą. Wola to klucz do poznania prawdy o naturze rzeczy, w tym także człowieka. Wewnętrzna wola świata jest jego istotą, która zewnętrznie objawia się jako wyobrażenie.

Schopenhauera reprezentował również pesymistyczny pogląd na świat. Jeżeli założyć, że nad całym ludzkim życiem panuje ślepy popęd, który przejawia się w dążeniu do niepotrzebnych celów, wizja życia musi stać się pesymistyczna. Filozof uważał, że ludzie pragną w jakiś sposób zaspokoić to dążenie i upatrują w tym swoje szczęście. Jednak jest to niemożliwe, gdyż popęd ten jest nigdy niezaspokojony. Każdy cel, jaki wyznacza sobie człowiek, po jakimś czasie przestaje być czymś istotnym, pojawia się nowe pragnienie. Na takich działaniach, według Schopenhauera, opiera się całe ludzkie życie. Do tego pojawia się lęk przed śmiercią, od którego jednostka stara się za wszelką cenę uciec. Dla niemieckiego filozofa, życie takie jest wielką udręką, pasmem cierpień; istnienie nie jest czymś doskonalszym niż nieistnienie.

Schopenhauer pozostawia jednak możliwe drogi wyzwolenia się z tego koszmaru. Są to drogi, które wypływają z jego zainteresowania się myślą indyjską, a także niektóre wątki zaczerpnięte z moralności chrześcijańskiej.

Filozof namawia do tego, by nie wyciągać pesymistycznych wniosków, które nasuwa nam rzeczywistość, czyli nie myśleć tylko o śmierci. Jego zdaniem możemy uciec od wszechogarniającego ślepego popędu, zapanować nad naszym życiem, a nawet uwolnić się od niego. Jest to możliwe m.in. dzięki nirwanie. Jest to pojęcie, które Schopenhauer zaczerpnął od filozofów staroindyjskich. Nirwana jest stanem zawieszenia między życiem, a śmiercią; jej osiągnięcie jest uwarunkowane wyzbyciem się wszystkich pragnień, które trzymają nas w świecie zewnętrznym.

Zapewnia nirwana zupełny spokój i wyłączenie duchowe i cielesne, dlatego jest ona stanem niebytu. Jest ona bardzo trudna do osiągnięcia, wręcz niemożliwa. W filozofii staroindyjskiej oznacza ona wyjście z kręgu nieustannego odradzania się. Schopenhauer poszukiwał więc innej drogi ucieczki od bezsensowności życia, którą było Piękno. Miało ono dawać wybawienie, ponieważ posiada szczególną siłę, która może wyrwać człowieka z cierpienia. Zalecał on kontemplację i zachwyt nad pięknem, poszukiwanie go w naturze i sztuce jako jedyny środek i sposób na życie.

Innym sposobem miała być pomoc innym ludziom; pomagając człowiek zapomina o swych pragnieniach i cierpieniach, może w jakiś sposób egzystować.

W swoich czasach filozofia Schopenhauera nie była zbyt popularna, gdyż w tym czasie dominował w Niemczech heglizm oraz nieco później marksizm. Z koncepcji Schopenhauera rozwinęło się jednak sporo systemów filozoficznych końca XIX wieku i początku XX wiek, z których część jest popularna do dzisiaj. Można do nich zaliczyć filozofię Nietzschego, który rozwinął woluntarystyczną teorię poznania, fenomenologię w ramach której rozwinęła się koncepcja fenomenu wymyślona przez Schopenhauera, psychoanalizę podążającą za ideą dogłębnego studiowania własnych popędów oraz w końcu egzystencjalizm rozwijający ideę "przekroczenia siebie". Miał on więc duży wpływ na rozwój filozofii i literatury modernistycznej poprzez wykorzystywanie elementów różnych nurtów i poglądów, ale przede wszystkim przez nowatorskie łączenie myśli Wschodu i Zachodu.