Paprotniki są sztuczną jednostką systematyczną, ponieważ grupuje ona rośliny należące do odrębnych linii rozwojowych. Stanowią grupę morfologiczno-ekologiczną. Do paprotników zalicza się następujące typy: widłakowe, skrzypowe, paprociowe. Pochodzą one od roślin wywodzących się od ryniofitów.
Rośliny te występują w środowiskach wilgotnych. Potrzebują wody do zapłodnienia. Mają łodygę, korzenie o charakterze przybyszowych oraz różnie wykształcone liście. W budowie wewnętrznej występują tkanki. Paprotniki są roślinami, u których pokoleniem dominującym jest sporofit, a gametofit jest zredukowany, ale samodzielny.
Przedstawiciele paprotników:
Widłakowe (z wyjątkiem poryblinów) mają sporofit składający się z korzeni przybyszowych i pędu dychotonicznie rozgałęzionego (tj. zawsze na dwa). Łodygi są płożące, pokryte drobnymi listkami. Są to liście asymilujące (liście płone, trofofile).Drugim rodzajem liści są sporofile, na których znajdują się zarodnie. Sporofile zebrane są w skupieniu zwanym kłosem zarodnionośnym, tworzącym się na szczycie wzniesionych pędów. Gametofit jest silnie zredukowany, często cudzożywny, rozwija się wewnątrz zarodnika i wymaga symbiozy z grzybem.
Skrzypowe mają podziemne kłącze, z którego wyrasta łodyga podzielona na węzły oraz międzywęźla i okółkowo rozgałęziona. Jest ona sztywna, dzięki obecności krzemionki w ścianach komórkowych oraz kanału wypełnionego powietrzem. Liście są drobne, łuskowate, też ułożone okółkowo. Sporofile mają postać tarczek zebranych w kłos zarodnionośny, który u niektórych skrzypowych tworzy się na wiosnę na odrębnych pędach pozbawionych chlorofilu, zwanych pędami wiosennymi, w odróżnieniu od letnich, asymilacyjnych. Zarodniki zaopatrzone są w sprężyste taśmy, które ułatwiają ich rozsiewanie. Gametofit jest drobny, ale zielony.
Paprociowe mają krótką podziemną łodygę, czyli kłącze, z której wyrastają duże liście, często pierzastodzielne, stojące na ogonkach. Młode liście są zwinięte w kształcie pastorału. Zarodnie powstają na dolnej stronie liści asymilacyjnych (trofofili), albo na odrębnych liściach zarodnionośnych (sporofilach), o takiej samej budowie, jak trofofile lub też o innym kształcie i pozbawionych chlorofilu. Skupione są w tzw. kupki i okryte osłoną, zwaną zawijką. Gametofit jest zielony, o kształcie sercowatymi średnicy około 1 cm.
Cykl rozwojowy paprotników jednakozarodnikowych na przykładzie paprotki zwyczajnej (Podbielkowski i in., 1987)
U części widłaków i paproci oraz wszystkich skrzypów zarodniki są jednakowe (paprotniki jednakozarodnikowe),u pozostałych widłaków i paproci tworzą się różne zarodniki (paprotniki różnozarodnikowe).
U paprotników jednakozarodnikowych z jednakowych zarodników powstają gametofity (przedrośla), wytwarzające rodnie i plemnie. Po zapłodnieniu, które zachodzi w obecności wody, powstaje zygota, a z niej wielokomórkowy zarodek. Odżywia się on kosztem gametofitu, a następnie przekształca się w samodzielny sporofit.
Widłaki jednakozarodnikowe i zazwyczaj paprocie jednakozarodnikowe mają gametofity obupłciowe (jednopienne), natomiast u skrzypów są one jednopłciowe (dwupienne), mimo że wytwarzają jednakowe zarodniki.
Widłaki różnozarodnikowe i paprocie różnozarodnikowe wytwarzają dwa rodzaje zarodników. W makrosporangiach produkują makrospory, z których wyrastają przedrośla żeńskie z rodniami zawierającymi pojedyncze komórki jajowe. W mikrosporangiach powstają mikrospory, z których tworzą się przedrośla męskie z plemnią, zawierającą plemniki. Są dwupienne.
Cykl rozwojowy paprotników różnozarodnikowych na przykładzie widliczki (Podbielkowski i in.,1987)
Cykl rozwojowy paprotników trwa od kilku do kilkunastu lat (u widłaków nawet 25 lat).
Zwyczajowo paprotniki obejmują trzy typy: widłakowe, skrzypowe, paprociowe.
Widłakowe dzieli się na widłaki, porybliny i widliczki. Widłakami różnozarodnikowymi są porybliny i widliczki. Pozostałe widłakowe są jednakozarodnikowe, np. widłak goździsty, widłak jałowcowaty, widłak wroniec. Wymarłymi widłakami były kalamity.
Przedstawicielami skrzypowych są np. skrzyp polny, skrzyp leśny, skrzyp błotny, skrzyp olbrzymi oraz wymarłe lepidendrony.
Większość gatunków paprociowych to paprocie jednakozarodnikowe, np. narecznica samcza, paprotka zwyczajna, pióropusznik strusi, długosz królewski, języcznik zwyczajny. Różnozarodnikową paprocią jest salwinia pływająca.
Kalamity, lepidendrony i paprocie kopalne brały udział w tworzeniu pokładów węgla. Najstarszymi roślinami lądowymi były ryniofity.