Kompozycja utworu
Dramat Stanisława Wyspiańskiego „Wesele” składa się z trzech aktów. Zwyczajowo pierwszy akt nazywany jest realistycznym, gdyż opiera się na przedstawieniu fragmentów rozmów gości weselnych. Drugi akt jest fantastyczny, ponieważ pojawiają się w nim „niespodziewani” goście oraz zjawy. Trzeci akt łączy elementy realistyczne i fantastyczne, opisując przygotowania do zrywu narodowego, a w ostatniej scenie pojawia się chochoł, który wciąga gości w somnambuliczny taniec.
Czas i miejsce akcji
O czasie i miejscu akcji bardzo dokładnie informuje sam Wyspiański w didaskaliach poprzedzających akcję właściwą pierwszego aktu. Akcja rozgrywa się w noc listopadową 1900 roku w chłopskiej chacie, która składa się z dwóch izb. Pierwsza z nich jest przeznaczona do tańca, natomiast w drugiej znajdują się zastawione stoły, przeznaczone do odpoczynku.
Bohaterowie – relacje między chłopami a inteligencją
Relacje między chłopami a inteligencją są jednym z głównych tematów utworu. Stanisław Wyspiański ukazuje, jak różnice społeczne, wzajemne animozje i niechęć prowadzą do klęski. Zainteresowanie inteligencji chłopami jest jedynie pozorne, co ilustruje rozmowa Radczyni z Kliminą. Radczyni, nie mając pojęcia o pracy na roli, ośmiesza się, pytając w listopadzie, czy chłopi już posiali. Inteligencja nie zdaje sobie również sprawy ze znaczenia chłopów i nie ma zamiaru dopuszczać ich do spraw narodowych. Lekceważący stosunek ukazuje rozmowa Dziennikarza z Czepcem. Chłop interesuje się polityką i chce porozmawiać, ale Dziennikarz nie uznaje go za odpowiedniego partnera do rozmowy, prawdopodobnie uważając go za niedouczonego i głupiego, który i tak nie zrozumie. Zjawy natomiast odnoszą się do historii. Ani inteligencja nie chce naprawdę bratać się z chłopstwem, ani chłopstwo z inteligencją. Branicki mówi o dumie bycia szlachcicem, o tym, że szlachta nie powinna w ogóle rozmawiać z chłopami, a co dopiero wchodzić z nimi w związki małżeńskie. Szela natomiast przypomina, że chłopi od setek lat byli najbardziej uciskaną i gnębioną warstwą społeczną. Dlatego nie warto ufać inteligentom ani ich słuchać. Należy bronić swego. Inteligencja w dramacie nie rozumie także, że stanowi siłę przewodnią narodu, ponieważ chłopi potrzebują przywódców. Gospodarz, inteligent mieszkający na wsi i dobrze się tam czujący, ma grupę przyjaciół i rodzinę, mógłby być właśnie takim łącznikiem między warstwami społecznymi. Jednak ignoruje szansę, jaką dał mu Wernyhora, nie rozumie istoty sprawy, nie wie, w jakim momencie historycznym się znajduje i co może zrobić.
Symboliczne postaci
- Widmo – pod tą postacią kryje się Ludwik de Laveaux. Był pierwszym malarzem, który zainteresował się wsią bronowicką. Przyjechał do Bronowic, gdy miał zaledwie 21 lat, po pobycie w Monachium i Paryżu. Bardzo szybko zakochał się w Marii Mikołajczykównie, z którą się zaręczył. Do ślubu jednak nie doszło, ponieważ Ludwik wyjechał do Paryża i tam pozostał aż do swojej śmierci w 1894 roku. Widmo jest symbolem niespełnionej miłości romantycznej. Ukazuje się Marysi i mówi o dawnym szczęściu oraz wspólnych chwilach. Marysia natomiast jest pełna obaw – z jednej strony cieszy się z powodu wizyty kochanka, a z drugiej boi się go. To symbol miłości romantycznej.
- Stańczyk – znany z obrazu Jana Matejki, ostatni błazen Jagiellonów, symbol mądrości. Stańczyk pojawia się Dziennikarzowi jako głos sumienia, przyznający się do bezczynności i wygłaszania deklaracji, z których nic nie wynika. Dziennikarz ma poczucie niemocy i może brakuje mu wiary w sukces narodowowyzwoleńczy, mimo że należy do inteligencji i ma świadomość, że spoczywa na nim obowiązek przewodzenia narodowi. Wyspiański, wprowadzając widmo Stańczyka, pokazuje słabość obozu konserwatywnego.
- Rycerz – Zawisza Czarny, którego widzi Poeta. Odniesienie do Kazimierza Przerwy-Tetmajera jest bardzo wyraźne – był on autorem dramatu „Zawisza Czarny”. Poeta jest typowym dekadentem, ma poczucie słabości i niewiarę w sens czegokolwiek, a jednocześnie pragnie wielkich czynów. Zawisza jest symbolem honorowej walki z otwartą przyłbicą, walki wręcz, marzenia o latach świetności i zwycięstwa. Gdy jednak podnosi przyłbicę, widać tylko czarną „dziurę” – pustkę. Świadczy to o kompletnym nieprzygotowaniu Poety do podjęcia jakiegokolwiek czynu. Wszystko, co może deklarować Poeta, jest puste, ponieważ nie ma pokrycia w czynach.
- Hetman – autentyczna postać hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego, jednego z najbardziej negatywnych bohaterów polskiej historii. Najpierw wsławił się tłumieniem konfederacji barskiej, był przeciwnikiem reform Sejmu Czteroletniego, a potem współtwórcą konfederacji targowickiej. W „Weselu” jest symbolem zdrady narodowej. Pokazuje się Panu Młodemu, któremu próbuje wytłumaczyć, że popełnił błąd, żeniąc się z chłopką, ponieważ w ten sposób zdradził swój stan społeczny. Hetman dowodzi, że bratanie się z ludem jest pozorne. Wyspiański pokazuje, że wciąż istnieją ogromne różnice społeczne, Polacy nie są ludźmi solidarnymi, a gdzieś głęboko mają zakorzenioną zdradę narodową, do której są zdolni.
- Upiór – Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej w Galicji w 1846 roku. Rabacja skierowana była przeciwko szlachcie i właścicielom majątków pańszczyźnianych. W praktyce Szela z grupą chłopów napadał dwory szlacheckie, mordował i kradł. Szela ukazuje się Dziadowi, uświadamiając mu, że historia współżycia szlachty i chłopów jest jak historia głębokich ran. Szela jest przeciwnikiem bratania się ze szlachtą, będąc symbolem odwiecznej „wojny”, którą toczą te warstwy społeczne.
- Wernyhora – postać częściowo autentyczna, ponieważ trudno dziś ocenić, czy ten kozacki dziad z lirą, wieszcz, jasnowidz i wędrowiec naprawdę istniał. Być może był autorem proroctwa (tzw. Proroctwo Wernyhory), które mówiło o rozbiorach Polski. Wernyhorę widzi Gospodarz. Dziad z lirą wręcza mu złoty róg i nakazuje podnieść lud do czynu narodowowyzwoleńczego. Gospodarz jednak zasypia po jakimś czasie, a nic z marzeń Wernyhory nie wychodzi.
Symboliczne rzeczy
- Złoty róg Wernyhory – najważniejszy symbol w całym utworze, symbol walki i czynu narodowowyzwoleńczego, ma poruszyć lud do powstania. Jednak Gospodarz nie docenia tego, co Wernyhora chce zrobić dla Polski. Pijany i zmęczony zabawą oddaje róg Jaśkowi, który go gubi, schylając się po czapkę z piórem. Szansa na odzyskanie wolności została utracona, a marzenie o pojednaniu chłopów i inteligencji nie spełni się.
- Czapka z piórem – krakowska czapka Jaśka. Jest symbolem przywiązania do rzeczy błahych, mało istotnych i nieważnych. Jasiek, będąc bardzo młody, nie wie, że schylając się po czapkę, traci coś bardzo cennego i wartościowego. Wydaje się również, że Jasiek przedkłada prywatę nad misję, zadanie, które ma wykonać. Kompletnie nie zdaje sobie sprawy, do czego został powołany – jest niedojrzały emocjonalnie i politycznie, brak mu odpowiedzialności.
- Złota podkowa – symbol szczęścia, ale Wernyhora ją gubi. Znajduje ją Gospodyni, która również, nie mając żadnej świadomości narodowej, wkłada ją do skrzyni, myśląc, że może się przydać. Zgubienie podkowy, mającej przynieść szczęście, świadczy o przesądzonym z góry niepowodzeniu. Być może jednak kiedyś Gospodyni ją wyjmie, co może prowadzić do pojednania warstw społecznych oraz odrodzenia Polski.
- Kaduceusz – Stańczyk daje go Dziennikarzowi. W mitologii greckiej kaduceusz był atrybutem Hermesa, symbolizującym łagodzenie sporów i godzenie wrogów. Zazwyczaj przedstawiany jako kij opleciony parą węży. Tutaj jest laską błazeńską, symbolem przywództwa narodowego. Stańczyk wręcza kaduceusz z ironią, ponieważ Dziennikarz, ze swoją niewiarą w czyn i dystansem do chłopów, absolutnie nie nadaje się na dowódcę.
- Monety – towarzyszą Hetmanowi Branickiemu i są symbolem sprzedawania ojczyzny, pazerności, nieliczenia się z niczym oraz kierowania się prywatą.
- Krwawa koszula – noszona przez Jakuba Szela. To symbol krwawych walk klasowych, bratobójczej walki.
- Sznur – symbol zniewolenia.
- Dzwon Zygmunta – przypomina o latach świetności Polski.
- Kosy – przypominają czasy bitwy kosynierów pod Racławicami oraz to, że chłopi stanowią ogromną siłę fizyczną, chcą walczyć, ale potrzebują kogoś, kto nimi pokieruje. Rolę tę powinna przyjąć inteligencja.
Znaczenie ostatniej sceny
Ostatnia scena przedstawia chochoła, który gra na patykach, a goście weselni zaczynają tańczyć w takt jego lunatycznej, usypiającej muzyki. Chochoł to słomiana otulina krzewu róży, używana w celu ochrony roślin przed mrozem i innymi niesprzyjającymi warunkami atmosferycznymi. Chochoł jako postać fantastyczna dramatu przychodzi najpierw do Isi, która go wyrzuca i odpędza. Zgodnie z wierzeniami ludowymi, obrażenie chochoła mogło doprowadzić do tego, że ten będzie stroił sobie żarty z gości. Takim właśnie żartem jest drugie pojawienie się chochoła, który rzuca jakiś czar na weselników, usypiając ich. Taniec ten jest wyrazem niemocy i zniewolenia całego narodu, który jest wciąż podzielony klasowo i nie jest w stanie się zjednoczyć, zrobić czegoś dla kraju.
Wesele jako dramat patriotyczny
Nie bez powodu Młoda Polska nazywana jest neoromantyzmem. Dlatego też w „Weselu” wyeksponowaną mamy tematykę patriotyczną, narodową i powstańczą. Klęski Polaków Wyspiański tłumaczy tym, iż są oni niegotowi do jakiegokolwiek czynu, zbyt wiele ich różni, a zbyt mało łączy.
Temat - „Wesele” - problematyka utworu
„Wesele” porusza wiele kluczowych problemów społecznych i narodowych, takich jak:
- Podziały społeczne – konflikt między chłopami a inteligencją, brak zrozumienia i solidarności między warstwami społecznymi.
- Tożsamość narodowa – refleksja nad polską tożsamością, jej siłą i słabościami, a także nad dążeniem do niepodległości.
- Mity i historia – obecność postaci symbolicznych i historycznych, które reprezentują różne aspekty polskiego ducha narodowego.
- Miłość i relacje międzyludzkie – ukazanie różnic kulturowych i społecznych poprzez relacje bohaterów.
- Dekadencja i idealizm – konflikt między ideami a rzeczywistością, brak praktycznego działania mimo wielkich deklaracji.
„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego jest więc nie tylko literackim odzwierciedleniem konkretnego wydarzenia, ale także głęboką analizą społeczeństwa polskiego na przełomie wieków, pokazującą jego wewnętrzne sprzeczności i wyzwania.
