Mikołaj Kopernik - biografia i dokonania

Mikołaj Kopernik był człowiekiem szeroko wykształconym, zajmował się astronomią, matematyka, medycyną, ekonomią, kartografią, a także prawem kanonicznym. Przyszedł na świat 19 lutego 1473 roku przy ulicy świętej Anny w Toruniu. Jego rodzina wywodziła się ze Śląska. Zapiski na temat rodu Koperników pojawiały się już w czternastym i piętnastym wieku, świadczą one o tym, iż Kopernikowie mieszkali w miastach śląskich od dawna, później rodzina przeniosła się także do innych miast.

W domu, w którym kiedyś urodził się największy polski astronom, dziś istnieje muzeum, poświęcone jego pamięci, także ulica, niegdyś świętej Anny, dziś nosi imię Mikołaja Kopernika. Rodzina Mikołaja zajmowała się handlem, jego dziadek, Jan Kopernik, był zamożnym krakowskim kupcem, a ojciec, Mikołaj Kopernik, toruńskim hurtownikiem. Mikołaj był drugim z czworga dzieci państwa Mikołaja i Barbary Koperników. Miał starszego brata Andrzeja i dwie młodsze siostry: Barbarę i Katarzynę. Ojciec Mikołaja zmarł wcześnie, wtedy to opiekę nad rodziną przejął zamożny brat matki, Łukasz Watzenrode, który od roku 1489 pełnił funkcję biskupa warmińskiego.

Jesienią 1491 roku Mikołaj i Andrzej wyjechali z Torunia do Krakowa, by tam rozpocząć studia na Wydziale Sztuk Wyzwolonych. Mikołaj Kopernik miał wówczas 18 lat, jego pobyt na Akademii Krakowskiej przypadł na lata rozkwitu uczelni.

Uniwersytet, później nazwany Jagiellońskim został założony w 1364 roku z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, a w 1400 dzięki ofiarności Jadwigi i Władysława Jagiełły gruntownie go odnowiono. Uczelnia Krakowska była znana w całej Europie, wielu obcokrajowców ściągało do polski, by móc tu studiować, Schedel, kronikarz, który przybył do Krakowa pod koniec piętnastego wieku z Norymbergii, tak pisał o uniwersytecie: "przy kościele świętej Anny znajduje się głośny z bardzo wielu sławnych i uczonych mężów uniwersytet, w którym uprawiane są wszelkie umiejętności ... Najbardziej kwitnie tam astronomia, a pod tym względem, jak wiem od wielu osób, w całych Niemczech nie ma szkoły sławniejszej".

Mikołaj Kopernik studiował astronomię, matematykę, ekonomię, medycynę i prawo, w tym czasie wykładało tam wielu wybitnych uczonych. Jednym z nauczycieli, którym Uniwersytet Krakowski mógł się poszczycić był słynny astronom, Wojciech z Brudzewa. Niestety Mikołaj Kopernik nie mógł trafić na żaden z jego wykładów, ponieważ w czasie, gdy on studiował, Wojciech z Brudzewa poświęcił się badaniu dzieł Arystotelesa i zaprzestał na jakiś czas wykładania.

Studia w Krakowie zakończył Kopernik po czterech latach w 1495 roku. Jednak nie był to koniec jego edukacji, w 1496 roku wyjechał do Bolonii, by na tamtejszym uniwersytecie poświęcić się studiom z zakresu prawa kanonicznego. Zdobytą tam wiedzę, uzupełnił praktyką prawniczą w Rzymie, gdzie w 1500 roku pracował dla kancelarii papieskiej. Prawo nie było pasją Kopernika, zdecydowanie bardziej interesowały go nauki ścisłe. W 1501 roku uzyskał zgodę na wyjazd do Padwy, gdzie kontynuował studia prawnicze, a także medyczne. Wówczas także, przeglądając pisma starożytnych greckich filozofów, natknął się na zapiski świadczące o tym, że już w III w. p.n.e. pojawiły się przypuszczenia, że Ziemia może być okrągła i obracać się wokół własnej osi. Jednak były to tylko przypuszczenia, ponieważ starożytni nie potrafili udowodnić tej tezy, ponadto takie założenia były sprzeczne z nauką Arystotelesa, a Arystoteles był poważnym autorytetem. Przez całe średniowiecze, a nawet dłużej podtrzymywano słuszność jego poglądów, dużą rolę odegrał w tym Kościół, który miał ogromny wpływ na rozwój nauki w Europie, a który uznawał naukę Arystotelesa za zgodną z prawdami zawartymi w Biblii. W Księdze Rodzaju napisano, że Ziemia stanowi środek wszechświata, Kościół uznał to za niepodważalny dogmat, tak że wszelkie próby podważenia tego poglądu, zostałyby uznane za herezję.

W 1503 roku Mikołaj Kopernik ukończył studia medyczne w Padwie, uzyskując prawo wykonywania zawodu lekarza, jednocześnie w Ferrarze przyznano mu tytuł doktora prawa kanonicznego. Wrócił do kraju, gdzie z nominacji kapituły fromborskiej otrzymał posadę osobistego lekarza biskupa warmińskiego, czyli swojego wuja Łukasza Watzenrode.

W 1507 po latach badań, obserwacji i przemyśleń stworzył małe dziełko przeznaczone tylko dla grona bliskich przyjaciół i współpracowników, nazywane popularnie "Komentarzykiem" ("Commentariolus"). "Komentarzyk" stanowi pierwszy zapis podstawowych zasad teorii heliocentrycznej. Po pierwsze - co czyni we wstępie - Kopernik wskazuje na nieścisłości i wady panującej dotychczas teorii geocentrycznej, a następnie wysuwa własne tezy, dotyczące ruchu ciał niebieskich. Najważniejsze założenia zawarte w tej pracy to uznanie Ziemi za jedno z wielu ciał niebieskich, krążących wokół Słońca, które jest środkiem kosmosu. Tym samym Kopernik proponuje, by wszelkie ruchy obserwowane na niebie tłumaczyć ruchem Ziemi a nie całego firmamentu. Trzeba pamiętać, ze słowo planeta jest znacznie późniejsze i Kopernik nie mógł go używać w swoich pismach, mówiąc o planetach, posługuje się słowem sfera.

Pisząc o obrotach Ziemi Kopernik wspominał o trzech rodzajach ruchu, dwa z nich są nam dziś dobrze znane: ruch wokół Słońca i dookoła własnej osi, trzeci ma charakter dość osobliwy i nie jest uwzględniany przez współczesną astronomię.

Mikołaj Kopernik nie przypominał współczesnych naukowców pod względem sposobów pracy, nie posiadał żadnego oficjalnego obserwatorium, do pomiarów stosował bardzo proste narzędzia, często sam konstruował potrzebne mu instrumenty. Posiadał kwadrant słoneczny, który służył mu do obliczania szerokości geograficznej danego punktu, sferę armilarną, przeznaczona do wyznaczania kątów współrzędnych planety, czy triquetrum - przyrząd do obserwacji Księżyca. W czasie, gdy Kopernik opracowywał swoją teorię i prowadził na jej użytek setki obliczeń, w Europie nie znano jeszcze ułamków dziesiętnych (ten wynalazek datuje się dopiero na rok 1585, kiedy to holenderski astronom i matematyk Simon Stevin wprowadził je do powszechnego użytku). Obliczenia Kopernika są robione w systemie sześć dziesiątkowym, toteż zadziwia fakt ich daleko idącej dokładności.

Od 1510 roku Mikołaj Kopernik zyskał znacznie lepsze warunki do prowadzenia obserwacji. Wówczas to przeniósł się do Fromborka, gdzie objął funkcję kanonika katedry. Mimo licznych obowiązków nie zaprzestawał badań: opracował mapę Warmii, pełnił obowiązki lekarza, na prośbę soboru laterańskiego w 1513 roku przesłał do Rzymu opracowany przez siebie projekt reformy kalendarza. W tym też czasie zakupił dom w miejscu, które świetnie nadawało się do prowadzenia obserwacji astronomicznych, na zapleczu urządził sobie prowizoryczne obserwatorium. W roku 1514 zaczął wreszcie spisywać pierwszą Księgę dzieła, które potem cały świat poznał jako "De Revolutionibus". Jednak swój czas musiał dzielić miedzy liczne obowiązki, zajmował się między innymi zasiedlaniem ziem kapituły, sprawami obronności Olsztyna i jego przygotowaniem do krzyżackiego natarcia.

Był cenionym ekonomistą, jego rad zasięgał sam król. Kopernik jest autorem traktatu o monecie. Traktat ów jest opracowaniem przyczyn złej sytuacji ekonomicznej Królestwa Polskiego. Kopernik wyjaśnia w nim, że psucie dobrej monety przez mennice, które czerpią z tego ogromne zyski, powoduje ogólny spadek wartości pieniądza. Efektem tego jest wzrost cen i coraz gorszy handel zagraniczny. Na podstawie tego traktatu Kopernik wygłosił odczyt w roku 1522 na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu. Wielki astronom zajmował się też małymi sprawami, nurtowała go między innymi kwestia cen chleba, które prowadziły do ubożenia ludności chłopskiej zamieszkałej na Warmii. Tamtejsza ludność wiejska utrzymywał się w znacznej mierze ze sprzedaży chleba, jednak ceny zbóż były nieproporcjonalne w stosunku do innych produktów a ceny chleba nie uwzględniały zmian w cenach. Kopernik ujął te kwestię w krótkim memoriale pt. "Panis coquendi ratio" (tzn. "Obrachunek wypieku chleba"), zawarł w nim tablice, mówiące o należnych cenach za chleb oraz przepis pieczenia. Celem zestawienia było wykazanie rzeczywistych kosztów produkcji chleba, co miało służyć utrzymaniu właściwych cen.

Jako kartograf dał się Kopernik poznać, pracując wraz z Bernardem Wapowskim nad stworzeniem mapy Królestwa Polskiego i Litwy. W 1533 roku teoria heliocentryczna była już właściwie opracowana, jednak świat jeszcze sporo miał poczekać, by ją ujrzeć. Kopernik obawiał się reakcji Kościoła na tak rewolucyjne i sprzeczne z dogmatami tezy. W 1533 założenia teorii Kopernika zostały przedstawione papieżowi Klemensowi VII., Kościół zwlekał z wydaniem opinii na ten temat.

W 1537 roku król zatwierdza kandydaturę Kopernika na biskupa warmińskiego. Jednak już w latach 1538-1539 osoba Kopernika staje w centrum zainteresowania władz kapituły. Biskup Jan Dantyszek wytacza mu proces o konkubinat, zarzucając mu nielegalny związek z gospodynią. Mikołaj Kopernik musiał zwolnić gospodynię i poddać się procesowi, jednak obyczajowe skandale nie zmniejszają jego znaczenia jako wielkiego naukowca. W 1539 roku do Fromborka przyjeżdża znany profesor matematyki z Wittenbergii, Jerzy Joachim von Lauchen zwany Retykiem. Zainteresowany teorią heliocentryczną pragnie poznać ją osobiście od samego mistrza. Zdania na temat wartości poglądów zawartych w "De Revolutionibus" są jednak podzielone, Marcin Luter wyraził się o Koperniku, mówiąc: "Ten głupiec chce wywrócić całą sztukę astronomii! Ale, jak wskazuje Pismo Św. Jozue kazał Słońcu zatrzymać się, a Ziemi nie!". Zaś jego współpracownik Filip Melanchton, wysunął wręcz groźbę pod adresem Kopernika, sugerując iż: "Niektórzy sądzą, że to znakomite wypracować rzecz tak absurdalną, jak ów sarmacki astronom, który porusza Ziemię i zatrzymuje Słońce. Zaiste, mądrzy władcy powinni by powściągnąć utalentowaną lekkomyślność".

Mimo negatywnej postawy Kościoła katolickiego i wyznań protestanckich teoria Kopernika stała się podstawą rozwoju wielu nauk w dobie renesansu. Do grona jej wyznawców zaliczyć należy: J. Kuplera, Galileusza, Thomasa Diggesa czy Giordana Bruna. Mikołaj Kopernik miał świadomość tego, że Kościół nie przyjmie jego teorii, dlatego wahał się z podjęciem decyzji o wydaniu dzieła drukiem. Andrzej Osiander, z wykształcenia teolog, który namawiał Kopernika do publikacji, proponował mu, by ujął swoją teorię w formie hipotezy, by nie przedstawiał jej jako jednoznacznej i udowodnionej prawdy.

W 1541 roku profesor Retyk wyjechał z Polski, zabierając ze sobą rękopis "De Revolutionibus", z zamiarem opublikowania go w Wittenberdze. Pierwsze egzemplarze wydrukowano w roku 1542. Chcąc złagodzić cios, Mikołaj Kopernik w przedmowie wysłanej do Norymbergii dedykuje dzieło Pawłowi III. "De Revolutionibus" zostało spisane po łacinie, ale początkowo dotarło tylko do wąskiego grona naukowców. Rewolucja, jaką wywołało, nie nastąpiła od razu, dopiero pod koniec XVI w. dyskusja objęła szerokie grono matematyków, astronomów, filozofów i duchownych. Nie można był jej dłużej ignorować, nawet kościół katolicki musiał się w końcu ustosunkować do jej tez. Dedykacja dzieła papieżowi niewiele zmieniła, podważanie prawdy, uznanej za dogmat, musiało doprowadzić do konfliktu z Kościołem.

W 1616 roku władze duchowne umieściły "De Revolutionibus" na indeksie ksiąg zakazanych. Negatywna postawa Kościoła spowolniła przyjęcie teorii heliocentrycznej w poczet prawd naukowych. Dopiero w latach dwudziestych XVIII wieku udało się ją potwierdzić empiryczne, dzięki odkryciu przez J. Bradleya aberracji astronomicznej. "De Revolutionibus" skreślono z indeksu w 1828 roku. A dzieło Galileusza "Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym", które przyznawało słuszność teorii heliocentrycznej dopiero w 1835 roku.

Całość dzieła Kopernika ukazała się w 1543 roku pod tytułem: "De Rovolutionibus orbium coelestium libri VI" ("O obrotach kręgów niebieskich ksiąg sześć"), zawierała też napisana dla papieża dedykację i została wydana w nakładzie około tysiąca egzemplarzy.

Mikołaj Kopernik zmarł 24 maja 1543 roku, wkrótce po wydaniu dzieła drukiem, nie doczekał się rozwoju swojej idei, choć zapewne zdawał sobie sprawę z jej rewolucyjnego charakteru. Mikołaj Kopernik przeszedł do historii jako ten, który wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię. Był odważnym naukowcem, dążącym do poznania prawdy. Wiedza była dla niego wartością nadrzędną, drążył ją mimo przeciwności. Dzięki niemu rozwija się współczesna astronomia. Zmienił oblicze świata. Kiedy przyszedł na świat w 1473 roku, panowało powszechne przekonanie, że Ziemia jest płaską tarczą osadzoną w centrum kosmosu. Kiedy umierał w 1543 roku, świat nie był już taki pewny swoich przekonań. Dziś nikt nie ma wątpliwości, ze Ziemia jest kulą krążąca wokół słońca. Teoria Kopernika została udowodniona i stała się punktem wyjścia dalszych badań i odkryć przybliżających nam przestrzeń kosmiczną.

Ciało Kopernika złożono w katedrze fromborskiej pod posadzką. Wkład Kopernika w rozwój nauki jest wielokrotnie podkreślany, istnieje też wiele symbolicznych dowodów uznania dla jego nauki. W Toruniu jest ulica i muzeum nazwane jego imieniem, a na rynku miasta stoi duży pomnik, stanowiąc symbol miasta. Znany jest także pomnik Kopernika umieszczony przed Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od czasu uznania jego teorii powstało takich pomników znacznie więcej, ponadto istnieje wiele placówek, w tym głównie szkół, noszących jego imię. Mikołaj Kopernik zajął sobie poczesne miejsce w gronie najwybitniejszych Polaków.