Próby podźwignięcia gospodarki polskiej w drugiej połowie XVIII w.

Wskutek różnorakich czynników politycznych i społecznych gospodarka Polska znalazła się na skraju zapaści, zarówno gospodarczej jak i politycznej. Wojny polsko – rosyjskie i polsko – tureckie w XVII wieku spowodowały wyniszczenie infrastruktury polskiej, utratę części ziem polskich, coraz większy wpływ w Polsce odgrywały obce. Dwory. Przejście w demokracji szlacheckiej do oligarchii magnackiej i nieumiejętne gospodarowanie ziemią tej ostatniej również było ważnym czynnikiem, powodującym upadek Polski( tak samo jak nieudolne rządy królów saskich).Zniszczenia dopełnił pierwszy rozbiór Polski w roku 1773, kiedy to Polska straciła poważną część swojego terytorium ( Pomorze Gdańskie, Warmię, Mazury, pas ziem nadmorskich, tereny na południe od Wisły i Sanu, a także ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru).Tak to właśnie w drugiej połowie wieku XVIII Polska przedstawiała sobą obraz zniszczenia i ruiny gospodarczej.

Zatem konieczne było odbudowanie silnej pozycji gospodarczej i politycznej Polski. Należało ograniczyć postępujący upadek aparatu państwowego, zapobiec zrywaniu sejmów(również przez ograniczenie roli liberum veto), zlikwidować ustawodawstwo antymieszczańskie i podźwignąć miasta z upadku. Takie właśnie zadanie stanęło przed polską elitą rządzącą w drugiej połowie XVIII wieku.

W mojej pracy zatem postaram się przedstawić reformy gospodarcze przeprowadzone w czasach saskich, następnie omówię reformy sejmu konwokacyjnego i koronacyjnego w roku 1764,aż do reform sejmu wielkiego i postanowień zawartych w Konstytucji 3 Maja. Próby uzdrowienia gospodarki polskiej zakończą się moim zdaniem, na Konstytucji 3 Maja właśnie, ponieważ rządy targowiczan i sejm rozbiorowy Grodnie w roku 1793 były kolejnym etapem, który wpłynął destruktywnie na gospodarkę polską.

Reformy gospodarcze postulowali już Stanisław Leszczyński i Stanisław Konarski . Ten pierwszy w dziele „ Głos Wolny Wolność ubezpieczający” krytykował liberum veto, lecz także postulował zmianę pańszczyzny na czynsz, nadanie wolności osobistej chłopom i wprowadzenie polityki pro mieszczańskiej ( w odpowiedzi na obowiązujące silne ustawodawstwo antymieszczańskie). Stanisław Konarski także domagał się zniesienia liberum veto i reformy sejmu, co jako wiadomo, miałoby znaczny wpływ na gospodarkę polską.
Analogicznych do powyższych zmian domagali się „Familia” Czartoryskich i Potockich oraz Stanisław Dunin - Karwicki.

Przeprowadzono naturalnie pewne próby wyjścia z kryzysu gospodarczego o - wprowadzono między innymi przymus propinacyjny, który ograniczał prawa szlachty do wytwarzania i sprzedaży wyrobów alkoholowych, przestawiono niektóre folwarki na uprawę ziemniaków, jako że uprawa pszenicy stała się nierentowna( nie było rynków zbytu), przestawiano produkcję również na rzepak(olej), hodowlę, produkcję przędzy lnianej i wełnianej. Nowy model gospodarstwa znacznie poprawił stan gospodarowania ziemią – użytkowano tereny podmokłe, w tak zwanym gospodarstwie „ olenderskim”( osadnicy z Holandii), budowano wiatraki, sprowadzono nawet nową rasę krów ( tzw. Holenderskie). Nastąpiło znaczne ożywienie w handlu, zakładano manufaktury, budowano nowe jarmarki, targi, powstała np. manufaktura w Nieświeżu.

Po śmierci Augusta III Sasa w roku 1764 w reformach posunięto się dalej. Tzw. sejm konwokacyjny przy poparciu „Familii” Czartoryskich i carycy Katarzyny II , wprowadził cło generalne. W tym samym roku Sejm koronacyjny wybierając na ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, wprowadził jednocześnie szereg reform uzdrawiających gospodarkę polską. Powołana w myśl idei oświeceniowej Komisja Skarbowa (jedna z komisji boni ordinis – czyli dobrego porządku) wpłynęła na wprowadzenie w życie ustawy sejmowej o zniesieniu wewnętrznych ceł i myt, co znacznie polepszyło układy na rynku wewnętrznym. Ujednolicono także miary i wagi wprowadzając jednostki najbardziej rozpowszechnione w całej Polsce tj. łokieć krakowsko – warszawki, funt krakowsko – warszawski, korzec warszawski, oparty na korcu gdańskim z pewną nadwyżką, a także garniec warszawski. Ustawa znosiła stare miary i podwójne sposoby mierzenia( w zależności od sprzedającego i kupującego zboże , sposoby mierzenia były różne). Dwa lata później nastąpiła reforma monetarna, która w znacznej mierze ujednoliciła i zdecydowanie polepszyła monetę. Za podstawę ustroju pieniężnego uznano grzywnę kolońską, tj. 233,8 gram srebra. Bito z niej 10 talarów, lub 80 złotych polskich( w 1788 – 83, 5 złotego polskiego). Dukaty bito wg stopy holenderskiej tj. 1 dukat – 16, 75 a później 18 złotych polskich. Podjęto dyskusję nad projektem wypuszczania pieniędzy papierowym, lecz zrealizowano go dopiero podczas w 1794, podczas insurekcji kościuszkowskiej. Do największych jednak osiągnięć Komisji Skarbowej należało wprowadzenie od roku 1768 budżetu, ustalającego całość gospodarki finansowej państwa. Gospodarka budżetowa wprowadzona w państwie polskim więc nie tylko nieznacznie odbiegała od analogicznych instytucji chociażby w Wielkiej Brytanii. Z ideą zrównoważonego i zwiększonego budżetu wiązało się naturalnie podniesienie podatków, szczególnie na wojsko, oraz nowo powstałe dziedziny tj. służbę cywilną , w tym dyplomatyczną. Trudności we wprowadzaniu tychże podatków były duże, toteż dopiero trzeci z rzędu budżet, z roku 1775 stał się podstawą do wydatków ze Skarbu Państwa.

Należy zaznaczyć, że sytuacja polityczna w Polsce w latach 1767 – 1773 ( a nawet 1778) nie była korzystna dla rozwoju gospodarki. Dlatego też w tych latach nie można mówić o jakimkolwiek polepszeniu się sytuacji gospodarczej kraju. Rosnąca, wskutek praw kardynalnych(1768) rola szlachty, konfederacja barska i w końcu pierwszy rozbiór Polski, nie stanowiły korzystnego tła do rozwoju gospodarczego. Ale już sejm rozbiorowy powrócił do polityki umacniania pozycji gospodarczej Polski, wprowadzając reformy gospodarcze( cło , jednolite podatki, licytacje starostw).Jednakże niewątpliwie największą rolę w dziedzinie „uzdrowienia” gospodarki odniosły reformy sejmu wielkiego(1778 – 1892) , w tym Konstytucja 3 maja.

Oto bowiem pojawia się ważny czynnik rozwoju gospodarki, a mianowicie – wzrost roli mieszczan. Ustawa z 17 kwietnia 1791 nadawała mieszczanom z miast królewskich(później rozszerzona na miasta prywatne) między innymi nietykalność osobistą(neminem captivabimus nisi iure victum)prawo nabywania dóbr ziemskich, piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach, oraz między innymi – część mieszczan(zamożnych) mogła ubiegać się o uzyskanie szlachectwa. Zachęcano także kupców obcego pochodzenia do osiedlania się w Polsce,, ustanawiając w tym zakresie wiele swobód. W stosunku do chłopów, wypowiadał się artykuł IV konstytucji, który zapewniał chłopom prawo do swobody osiedlania się i najmu pracy( a co z tym idzie – pojawienie się na nowo siły nabywczej),doraźne i korzystne zmiany dla chłopów przyniosła jednak ustawa z kwietnia 1792 roku, zapewniająca im własność użytkową ziemi i wolność osobistą ( ustawa o sprzedaży królewszczyzn).

Konstytucja 3 maja powołała także komisje rządowe tj. Policji, Wojska, Skarbu, oraz Edukacji Narodowej.. Dla rozwoju gospodarczego państwa korzystne było rozszerzenie uprawnień przede wszystkim Komisji Skarbu. Zajęła się ona nie tylko intensywnym ściąganiem podatków, lecz także rozwojem ekonomicznym kraju(zakładanie i popieranie manufaktur, opieka nad rozwojem handlu, budowa i utrzymanie dróg, uspławnienie rzek, utrzymanie poczty). Komisja Skarbu posiadała uprawnienia także w dziedzinie gospodarki rolnej, lecz w stosunku co do majątków szlacheckich, mogła tylko udzielać rad, lub ostrzeżeń. De facto więc Komisja ta roztaczała opiekę na produkcją krajowa i handlem. Podatki zostały zwiększone, w 1789 rozpoczęto ściąganie stałego podatku z dóbr szlacheckich ( tzw. ofiara dziesiątego grosza) z jednoczesnym powołaniem komisji lustracyjnych, czuwających nad ustalaniem podstaw wybierania „ofiary 10 grosza”.

Reasumując – nie można zaprzeczyć, iż próbowano podźwignąć gospodarkę polską z kryzysu. Nie można także nie zgodzić się z tezą, iż reformy te nie odniosły choć po części pozytywnego skutku, w czasie przez mnie omawianym. Jednakże nie należy zapominać , iż wszystkie wysiłki reformatorów zostały zniweczone konfederacją targowicką, której skutkiem był kolejny rozbiór Polski. Dlatego też, przy dostrzeganiu plusów reform gospodarczych , odnoszących pozytywny skutek, nie należy zapominać o minusach, czyli o niekonsekwentnej i krótkofalowej polityce polskie szlachty, suma summarum prowadzącej do upadku kraju.