Scharakteryzuj ustrój RP na podstawie Konstytucji 3 Maja z 1791 roku

Druga połowa XVIII wieku przynosi w Polsce rozkwit publicystyki oraz pisarstwa politycznego. Powstały wówczas pierwsze kluby polityczne, z których wykształcą się stronnictwa polityczne w okresie Sejmu Wielkiego. Wśród reformatorów należy wymienić Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja i innych. Formułowali oni programy reform politycznych, społecznych i gospodarczych, które miały dźwignąć chylącą się ku upadkowi Rzeczypospolitą Polską. W swoich wizjach przedstawiali oni Polskę jako monarchię konstytucyjną, na czele której stałby monarcha, zreformowany sejm. Przywileje miałby otrzymać stan mieszczański. Ograniczona zostałaby samowola szlachty, a warstwa chłopska miałaby otrzymać osobistą wolność.

Druga połowa XVIII wieku przyniosła w Polsce coraz silniejsza ingerencję państw ościennych w wewnętrzne sprawy Polski. W 1772 r. po upadku konfederacji barskiej, Austria, Prusy i Rosja, zdecydowały się na częściowy rozbiór ziem polskich i włączenie ich do swoich granic. Wśród zaborczych państw to właśnie Rosja była najgroźniejszym dla Polskie agresorem. Carowie potrafili wykorzystywać antagonizmy pomiędzy szlachtą a panującymi na polskim tronie władcami. W latach 80-tych XVIII wieku rosyjska ingerencja budziła coraz większe oburzenie światlejszej części polskiego społeczeństwa. Reformatorzy postulowali zmiany, głównie natury ustrojowej. Wszelkie podejmowane przez nich działania spotykały się z oporem ze strony Rosji, która wolała u swojej zachodniej granicy posiadać słabą i podporządkowaną Polskę. Aby wprowadzić w życie postulowane reformy, należało znaleźć poparcie wśród szerokich warstw społeczeństwa oraz na arenie międzynarodowej.

Pod koniec lat 80-tych Rosja uwikłała się w wojnę z Turcją. Trudna sytuacja militarna zmusiła Katarzynę II do ustępstw na rzecz Polski. Caryca wyraziła więc zgodę na zwołanie sejmu. Na dzień 6 października 1788 r wyznaczono datę otwarcia obrad Sejmu Czteroletniego w Warszawie. Marszałkiem Izby Poselskiej został wybrany Stanisław Małachowski. Następnego dnia został zawiązany „Akt konfederacji generalnej w sejmujących stanach obojga narodów”. Jeszcze nim rozpoczęły się obrady ukonstytuowały się stronnictwa polityczne. Początkowo bardzo silną pozycję zajmował obóz prorosyjski. Było to tzw. stronnictwo hetmańskie, które sprzeciwiało się reformom i zmierzało do utrzymania status quo, a więc chciało zachowania istniejącego ustroju, kontrolowanego przez Rosję. Obok niego wyłoniło się stronnictwa dworskie, zwane też królewskim, które twierdził, że konieczne są reformy, jednak w umiarkowanym duchu. Reformy miałyby zostać przeprowadzone we współpracy z państwem rosyjskim. Ostatnim stronnictwem było stronnictwo patriotyczne. Jego głównymi twórcami i zarazem przywódcami byli Stanisław i Ignacy Potoccy, oraz Stanisław Małachowski. Ugrupowanie opowiadało się za szerokim programem reform ustrojowych, które prowadziłyby państwo polskie do wyzwolenia spod rosyjskiej dominacji. Uchwały, które zapadły w trakcie czterech lat obrad, zapadały bardzo często w dramatycznych okolicznościach. W 1789 r. likwidacji uległa Rada Nieustająca. Oznaczało to, że reformatorzy odrzucają rosyjskie gwarancje ustrojowe oraz opowiadają się za suwerennością państwa polskiego.

Sejm został powołany do uchwalenia konstytucji, która reformowałaby stosunki polityczne, społeczne i gospodarcze w państwie. Miała zreorganizować ustrój Rzeczypospolitej Polskiej. Od grudnia 1790 r. rozpoczęły się konspiracyjne prace nad przygotowaniem projektu ustawy. W ich wyniku powstał ostateczny tekst pierwszej polskiej konstytucji. Prace zostały zakończone w kwietniu 1791r. W tym czasie powstawały również teksty dotyczące cząstkowych spraw, które w ostatecznej wersji miały stać się częścią nowej konstytucji. Taką formę miał zaproponowany przez króla projekt „Marzenia dobrego obywatela”, często określany mianem królewskiego dyktatu. Dokument powyższy zawierał koncepcje monarchii konstytucyjnej, które były wzorowane na angielskim modelu ustrojowym. W trakcie prac powstał projekt pt. „Reforma konstytucji”. Wywołał on jednak wiele zastrzeżeń, dlatego też na polecenie marszałka Małachowskiego, Hugo Kołłątaj opracował nową jego wersję, która stała się podstawą ostatecznej redakcji ustawy zasadniczej. Treść tego dokumentu była kompromisem jaki został zawarty pomiędzy królem a członkami stronnictwa patriotycznego. Aby uchwalić konstytucję warunkiem koniecznym było uzyskanie poparcia opinii publicznej oraz jak najliczniejszych zwolenników spośród osób zebranych na obradach sejmowych. Przedstawiona została także tzw. Asekuracja, która zawierała zobowiązanie do poparcia konstytucji w trakcie jej głosowania podczas sejmowych obrad.

Dokument ten podpisało ponad 100 osób. 3 maja 1791 r. konstytucja została uchwalona w nadzwyczajnym trybie. Można więc na tej podstawie stwierdzić, że konstytucja została uchwalona w drodze swoistego zamachu stanu. Przebieg całej sejmowej sesji został starannie zaplanowany przez zwolenników reform ustrojowych. Obrady trwały wiele godzin. W ich trakcie dochodziło do sporów i konfliktów pomiędzy posłami. W końcowej fazie obrad król na wezwanie sejmujących, poparł konstytucję i zaprzysiągł ją na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego. Uchwalenie konstytucji nastąpiło większością głosów. Jej główne zaprzysiężenie odbyło się w kolegiacie św. Jana, dokąd podążyli obradujący. Było to wyrazem nadanie ustawie zasadniczej sankcji kościelnej. Po zaprzysiężeniu została odśpiewana pieśń „Te Deum laudamus”, a sejmowe obrady odroczono do 5 maja 1791 r. Przeciwnicy uchwalenia konstytucji złożyli przeciwko niezgodnemu z regulaminem uchwaleniu ustawy na ręce marszałka sejmu Stanisława Małachowskiego. 5 maja Deputacja Konstytucyjne podpisała Ustawę Rządową i w tym samym dniu konstytucja stała się aktem prawnie obowiązującym. Tekst konstytucji składał się  14 artykułów. Akt został połączony z tradycją katolicką poprzez umieszczenie bezpośrednio pod tytułem słów „W imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego”. Słowa wstępu napisane z niezwykłą ekspresją, zostały skierowane od całego polskiego narodu. Przywoływano w nim pozytywne i patriotyczne hasła i wydarzenia.

Konstytucja 3 Maja, ustawa zasadnicza z 1791 uchwalona na Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze (Rozbiory Polski), ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce. Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją. Pracę nad ustawą rządową rozpoczął król Stanisław August Poniatowski wraz z kilkoma parlamentarzystami i intelektualistami, podczas Sejmu Czteroletniego w 1788 r.

W pracach brali udział między innymi:
- Stanisław Małachowski
- Ignacy Potocki
- Hugo Kołłątaj
- Stanisław Staszic
- Scipione Piattoli

Postanowienia konstytucji

Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji.

Sprawa włościańska

Utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.

Reformy państwowe

Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast.

Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.

Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.

Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w połowie 1792. Przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie (po Stanach Zjednoczonych) ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową, zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.

Na mocy Konstytucji 3 maja:

* Katolicyzm ustanowiono religią panującą

* Ustanowiono wolność wyznania, choć apostazja, czyli odejście od katolicyzmu, było nadal przestępstwem

* Pozbawiono praw politycznych szlachtę gołotę, tzn. nieposiadającą dóbr ziemskich; szlachcie posesjonatom potwierdzono stare przywileje

* Na mieszczan rozciągnięto przywilej neminem captivabimus nisi iure victum

* Wprowadzono trójpodział władzy

* Tron polsko-litewski miał być dziedziczny (dynastia Wettinów Saskich po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego)

* Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się monarchią konstytucyjną

* Zniesiono liberum veto, wolne elekcje, konfederacje.

* Decyzje Sejmu miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich

* Sejm składał się z dwóch izb – wybieranych na dwuletnią kadencję, a nie na 6 tygodni, przy czym Izba Poselska miała przewagę nad Senatem

* Stworzono tzw. Sejm Gotowy – posłowie, którzy w nim zasiadali byli wybierani, co dwa lata i mogli być powołani na obrady Sejmu w każdej chwili.

* Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierać się miał Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.

* Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw, czyli rządowi, w której skład wchodzili król, prymas i pięciu ministrów wyznaczonych przez króla, którzy mu podlegali, lecz których mógł usunąć tylko sejm, z dwóch sekretarzy (bez prawa głosu), z pełnoletniego następcy tronu (bez prawa głosu) i marszałka Sejmu (bez prawa głosu).

* Głową Straży Praw został nieodpowiedzialny politycznie ani konstytucyjnie król – jego decyzje, by weszły w życie, wymagały kontrasygnaty ministrów, którzy z kolei byli odpowiedzialni przed sejmem.

* Chłopi przeszli pod opiekę rządu.

Referat również w załączonym pliku.