Zakłady poprawcze w Polsce

Źródła historyczne wskazują, że w Polsce po raz pierwszy zastosowano metody wychowania poprawczego w stosunku do nieletnich, w przytułku dla sierot założonym w 1629 roku w Warszawie i prowadzonym przez Bractwo Niemieckie.
W 1736 roku w Warszawie został założony przez biskupa Rostkowskiego pierwszy dom poprawczy. Podstawowym zadaniem domu poprawczego było poskromienie i poprawa złych swawolnych ludzi. Poprawę tę miano osiągnąć przez przygotowanie do zawodu, systematyczne i obowiązkowe wykonywanie pracy podczas pobytu w zakładzie. Wychowankowie zobowiązani byli również do odbywania praktyk religijnych pod nadzorem duchownego.

W 1862 roku utworzony został zakład w Mokotowie, który przeznaczony był dla chłopców w wieku 6-16 lat a podstawę przyjęcia do tego zakładu stanowiły:
kara sądowa lub policyjna, złe skłonności w postępowaniu, bezskuteczne starania rodziców i opiekunów oraz pozbawienie opieki rodzicielskiej.
Podstawowym zadaniem zakładu było; skłonienie do określonej poprawy oraz wzbudzenia uczciwości, nauczania pisania, pracowania i czytania. W pracy wychowawczej przestrzegano dobrego obchodzenia się z podopiecznymi i budzenia pozytywnych zainteresowań. Rygor w zakładzie był surowy, przestrzegano zasadę izolacji. Wychowankowie nie mogli być odwiedzani ani przez rodziców ani przez krewnych przez okres pobytu w zakładzie. W ciągu dnia przebywali wspólnie, na noc rozdzielano ich do poszczególnych cel. Wychowanków rozpoznawano według numerków, zatajenie nazwisk miało strzec ich przed późniejszym ostracyzmem.

W 1871 roku powstało Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. Towarzystwo to przyjęło zasadę, iż początkowo osady i przytułki będą urządzane wyłącznie dla chłopców. Organizacja osady w Studzieńcu wzorowana była na podobnych placówkach działających we Francji i Szwajcarii. Organizacja osady polegała na tworzeniu małych kilkunastoosobowych grup tzw ?rodzin? kierowanych przez wykształconych wychowawców. Każda rodzina mieszkała w oddzielnym domu. Zgodna i harmonijna atmosfera miała sprzyjać wzajemnemu oddziaływaniu wychowawczemu, mającemu na celu poprawę każdego członka ?rodziny?. W Studzieńcu przyjęto system progresywny. Każdy z wychowanków rozpoczynał swój pobyt od klasy I, aby móc dojść do najwyższego stopnia poprawy uprawniającego do zwolnienia z zakładu, to jest do klasy IV. Z przejściem do każdej klasy związane było uzyskanie większych uprawnień i przywilejów. Złe sprawowanie lub naruszenie regulaminu zakładowego mogło zawsze spowodować degradację do klasy niższej. System progresywny oparty był na indywidualnej ocenie każdego wychowanka i nie pozostawał w sprzeczności z jego przynależnością do zespołu. Stosowane były indywidualne nagrody kwartalne. Na nagrodę zasługiwał ten nieletni, który w opinii wszystkich wychowanków grupy okazał się najlepszym i najbardziej wzorowym oraz godnym do naśladowania. Istniała również nagroda zbiorowa, otrzymywała ją co tydzień ta ?rodzina?, która mogła się poszczycić wysokimi wynikami w pracy i w nauce oraz wzorowym zachowaniem. Zakład w Studzieńcu był jednym z trzech zakładów wychowawczo - poprawczych na ziemiach polskich aż do ogłoszenia kodeksu karnego.

Uchwalenie w 1932 roku Kodeksu karnego, spowodowało konieczność dokonania podziału istniejących zakładów wychowawczo-poprawczych na zakłady wychowawcze i poprawcze, a także konieczność uruchomienia nowych zakładów. Pod koniec 1938 roku w Polsce istniało już 8 zakładów poprawczych dla chłopców i 3 dla dziewcząt.

Wybuch II wojny światowej spowodował przerwę w działalności zakładów dla nieletnich. Po wojnie w 1946 roku powołano formalnie 3 zakłady poprawcze dla chłopców. Zakłady te podporządkowano Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. Ich funkcjonowanie nie różniło się początkowo od funkcjonowania zwykłych więzień. W 1946 roku zakłady poprawcze przejęte zostały przez Ministerstwo Sprawiedliwości i ich dalszy rozwój przebiegał w ramach tego resortu. W 10 lat później w Polsce funkcjonowało już 20 zakładów poprawczych, a pod koniec lat siedemdziesiątych ? blisko 40. W tym czasie nie tylko rozbudowano sieć zakładów poprawczych, ale także poprawiono warunki higieniczno -sanitarne poprzez likwidację zakładów posiadających najgorsze warunki lokalowe, do niektórych z nich wprowadzono psychologów i psychiatrów, którzy włączyli się w proces resocjalizacji nieletnich. Istniejące zakłady sprofilowano ze względu na kryteria płci, wieku, stopnia rozwoju umysłowego, stopnia wykolejenia społecznego i stanu zdrowia psychicznego. W latach siedemdziesiątych funkcjonowały w Polsce następujące rodzaje zakładów poprawczych:
-odrębne zakłady dla dziewcząt i chłopców w wieku 13-15 lat o normalnym rozwoju umysłowym,
-zakłady dla dziewcząt w wieku powyżej 15 lat o normalnym rozwoju umysłowym,
-zakłady dla chłopców w wieku powyżej 15 lat o normalnym rozwoju umysłowym i niezbyt głębokim stopniu wykolejenia społecznego,
-zakłady dla chłopców znacznie opóźnionych w nauce, lecz nie upośledzonych umysłowo,
-zakłady dla chłopców głęboko wykolejonych społecznie ( zakłady specjalne o surowym rygorze),
-odrębne zakłady dla dziewcząt i chłopców upośledzonych umysłowo
( zakłady specjalne z odpowiednimi szkołami)
-zakłady dla chłopców z odchyleniami psychicznymi ( zakłady leczniczo - wychowawcze).
Organizację pracy w zakładach poprawczych i zasady pobytu nieletnich regulował wówczas tymczasowy regulamin zakładów poprawczych z 1951 roku, który został zastąpiony nowym regulaminem dopiero w roku 1983.

Zakłady poprawcze są najsurowszym środkiem stosowanym wobec nieletnich. Decyzja sądu o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym następuje wówczas, gdy zastosowane uprzednio środki wychowawcze nie spowodowały oczekiwanych zmian w zachowaniu i postawach lub też ze względu na wysoki stopień demoralizacji zachodzi przypuszczenie, że inne łagodniejsze środki mogą okazać się zawodne. Do zakładu poprawczego kierowani są nieletni w wieku 13-17 lat. Natomiast w zakładzie mogą przebywać do 21 roku życia, jeśli po ukończeniu 17 lat nie zastosowano wobec nich środka karnego w postaci umieszczenia w zakładzie karnym.
W zależności od uwarunkowań psychofizycznych i stopnia demoralizacji istnieje pięć rodzajów zakładów poprawczych:
1)zakłady dla nieletnich zdemoralizowanych w mniejszym stopniu, prowadzące pracę wychowawczą w środowisku otwartym,
2)zakłady dla nieletnich wymagających bezpośredniego nadzoru wychowawczego,
3)zakłady o wzmożonym nadzorze wychowawczym dla nieletnich zdemoralizowanych w wysokim stopniu,
4)zakłady dla nieletnich upośledzonych umysłowo, stosujące oddziaływania resocjalizacyjno - rewalidacyjne,
5)zakłady dla nieletnich z zaburzeniami neuropsychicznymi i innymi zaburzeniami osobowości, zapewniające wzmożoną opiekę psychoterapeutyczną.

Głównym celem zakładu poprawczego jest resocjalizacja nieletnich zmierzająca do zmiany ich postaw wobec siebie i innych w kierunku społecznie pożądanym, zapewniającym prawidłowy rozwój osobowości, a zwłaszcza kształtowanie pozytywnych zainteresowań, właściwej hierarchii wartości oraz przestrzegania przyjętych zasad współżycia społecznego.
Powyższe zadania zakład poprawczy realizuje przez:
-nauczanie i wychowanie
-kształcenie zawodowe
-zagospodarowanie czasu wolnego
Zgodnie z zaleceniami teorii pedagogicznej zakładowi poprawczemu przypadają następujące zadania szczegółowe :
-wyeliminowanie czynników, które wywołują zaburzone stany osobowości wychowanka;
-naprawienie stanów osobowości przez usunięcie jej negatywnych zmian wywołanych wspomnianymi czynnikami;
-utrwalenie uzyskanych z powyższych dwóch zakresów rezultatów resocjalizacji;
-zainspirowanie jednostki do samowychowania.

Według Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w skład zakładu wchodzą:
-internat,
-szkoła (szkoły),
-warsztaty szkolne (gospodarstwo pomocnicze),
-zespół diagnostyczno- korekcyjny,
-inne działy zapewniające realizację zadań zakładu.
Dla zapewnienia prawidłowej realizacji zadań zakład powinien posiadać:
-pomieszczenia mieszkalne oraz higieniczno - sanitarne,
-sale lekcyjne (pracownie przedmiotowe), z zapleczem na środki dydaktyczne,
-salę gimnastyczną,
-bibliotekę z czytelnią,
-pomieszczenia warsztatowe odpowiednie do kierunków prowadzonego szkolenia zawodowego oraz szkolenia kursowego,
-gabinet lekarski i dentystyczny oraz izbę chorych,
-izby przejściowe (wyodrębnione pomieszczenie zapewniające przeprowadzenie obserwacji lub zabiegów higieniczno - sanitarnych),
-izby izolacyjne,
-pomieszczenia przeznaczone na hostele,
-tereny i urządzenia do zajęć rekreacyjnych i sportowych.