Polska w dobie Sejmu Wielkiego - esej

Sejm Czteroletni, zwany również Wielkim z powodu obradowania od 1790r. w podwojonym składzie, obradował od 5 października 1788r. do 29 maja 1792 r. W tym czasie miały miejsce również inne, ważne dla przebiegu przyjmowania ustaw i losów całego kraju wydarzenia - upadek sojuszu rozbiorczego, układ wojskowy z Prusami, czy zjazd Fryderyka Wilhelma II i Leopolda II w Dzierżoniowie. Jednak najważniejszym i najbardziej znaczącym z nich wszystkich było uchwalenie przez polski sejm pierwszej w Europie konstytucji - Konstytucji 3 Maja.

Z powodu silnych wpływów Rosji w Polsce, sejm nie mógł zostać zwołany bez zgody wielkiej protektorki państwa - carycy Katarzyny II. W listopadzie 1787r, na zjeździe w Kaniowie, wyraziła swoją aprobatę dla sejmu skonfederowanego, który miał zatwierdzić aukcję wojska polskiego. Obrady rozpoczęły się 5 X 1788r. pod przewodnictwem, jako marszałków, Stanisława Małachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehy - obaj wywodzili się z propruskiego stronnictwa patriotycznego. Ów obóz szlachecki zwany był również puławskim, jego przedstawiciele byli zwolennikami reform społecznych (zniesienie poddaństwa, wolność osobista chłopów, równouprawnienie mieszczan), gospodarczych (zniesienie feudalizmu) oraz przegłosowywania ustaw na sejmach większością głosów. Natomiast w łonie stronnictwa prorosyjskiego istniały dwa ugrupowania: hetmańskie, pragnące utrzymania z pomocą Rosji statusu quo, oraz dworskie, które popierało reformy mające na celu wzmocnienie władzy króla. Nie trzeba było długo czekać na pierwsze ustawy sejmu, który wbrew zamierzeniom króla podjął się reform nie tylko wojska, lecz również ustrojowych i społecznych. Już na przełomie października i listopada 1788r. ustanowiono nowe podatki na wojsko (reforma ofiary dziesiątego grosza) - z dóbr szlacheckich odtąd co rok miano ściągać 10% dochodów, a z kościelnych - 20%, zniesiono Radę Nieustającą oraz zakazano pobierania pensji od obcych dworów. Dwuletnia kadencja sejmu niejako wymusiła ponowne wybory, które odbyły się w listopadzie 1790r. Do istniejącego składu dołączył nowy i odtąd obrady odbywały się przy podwójnej liczbie posłów. Kolejne ważne prawa ustanowione zostały 24 III i 18 IV 1791r. Pierwszym z nich była ustawa o sejmikach, która przewidywała pozbawienie posłów nieposesjonatów (tzw. gołota) prawa do głosowania, co odbierało magnatom ich narzędzie polityczne (do tej pory opłacali gołotę, by głosowała za odpowiadającymi im ustawami), a zatem spotkało się z ich sprzeciwem i próbami liberum veto, które jednak na sejmach skonfederowanych nie obowiązywało. Kolejne to ustawa o miastach, dotycząca mieszczan z miast królewskich, którym nadawała szereg różnorakich uprawnień, między innymi: możliwość nabywania ziem, sprawowania urzędów, nabywania stopni oficerskich, prawo do wysyłania 24 plenipotentów na sejm (mieli głos jedynie w sprawach dotyczących miast), prawo do nobilitacji, samorządów miejskich oraz rozszerzenie na mieszczan prawa "neminem captivabimus nisi iure victum".
Wszystkie wymienione ustawy nosiły znamiona ważności, lecz najważniejszą z nich była uchwalona 3 maja 1791r, nowatorska i pierwsza w Europie, konstytucja. Przygotowaną przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Hugo Kołłątaja, Stanisława Małachowskiego, Kazimierza Nestora Sapiehę oraz Stanisława Staszica ustawę zasadnicza przyjęto, oficjalnie, jednomyślnie. W rzeczywistości obecna na obradach niewielka część opozycji (większość przebywała na feriach wielkanocnych) protestowała przeciw konstytucji, a jednomyślny był jedynie obóz rządzący. Sposób, w jaki ją uchwalono "przypominał raczej zamach stanu, niż obrady parlamentu", jak napisali autorzy podręcznika do historii dla klasy 2 liceum (wyd. Operon). W konstytucji zawarte zostało zarówno prawo o miastach, jak i o sejmikach, monarchię ustanowiono dziedziczną w łonie dynastii saskiej. Wprowadzono trójpodział władzy - wykonawczą otrzymała Straż Praw i stojący na jej czele król, ustawodawcza przypadła sejmowi i senatowi, a sądownicza - niezawisłym sądom. Chłopi zostali oddani pod opiekę prawa i rządu krajowego, ustawy miały być odtąd uchwalane zwykłą lub kwalifikowaną większością głosów, a sejm stał się "wiecznie gotowy" do zwołania - oznaczało to, że jego kadencja trwała dwa lata, a posłowie zachowujący na ten okres swoje mandaty mogli zostać w każdej chwili zwołani na sesję nadzwyczajną, a co 25 lat miały się odbywać obrady sejmu konstytucyjnego w celu zreformowania ustroju.

Obrady Sejmu Wielkiego nie mogły przejść w kraju bez echa. Mieszczanie, których pozycja stawała się coraz ważniejsza, w listopadzie 1789r. przybyli do Warszawy na zaproszenie jej ówczesnego prezydenta - Jana Dekerta - i odbyli tzw. "czarną procesję" (wszyscy uczestnicy byli ubrani na czarno). Przeszli w niej do miejsca obrad sejmu i przekazali na ręce sejmujących memoriał, w którym żądali m.in.: zaprzestania więzienia mieszczan bez wyroku sądów, dostępu do urzędów, prawa zasiadania w sejmie i nabywania dóbr ziemskich. Ta manifestacja zdecydowanie przyspieszyła prace posłów i tempo uchwalania nowych praw. Rok 1789 był również okresem nasilonych działań posłów pruskich, mających na celu skłonienie stronnictwa patriotycznego do poparcia związania Polski z Prusami. W latach trwania Sejmu Czteroletniego zdecydowanie osłabła opozycja magnacka, która teraz przesunęła się w układzie sił politycznych na rzecz stronnictwa reform, które uzyskało również poparcie ze strony mieszczan. Powstała też tzw. Kuźnica Kołłątajowska pod wodzą Hugo Kołłątaja, która propagowała potrzebę przeprowadzenia zasadniczych reform ustroju państwa. Kiedy pojawiła się konieczność rozpisania nowych wyborów do parlamentu, posłowie na sejmikach wybierali głównie zwolenników zmian, ponieważ był to okres narastających nastrojów patriotycznych. Fakt, iż król zawarł sojusz ze stronnictwem patriotycznym miał znaczący wpływa na przyjęcie Ustawy Rządowej (uchwalonej w obecności zaledwie - posłów). Wzbudziło to oczywisty sprzeciw obozu magnackiego, którego przedstawiciele podjęli pod wpływem konstytucji decyzję o zjeździe w Jassach z przedstawicielem Katarzyny II, gdzie zapowiedzieli zawiązanie konfederacji przeciw ustawie zasadniczej i prosili (nieoficjanie) Rosję o interwencję zbrojną. 27 kwietnia 1792 r. zawiązali i podpisali konfederację w Petersburgu, którą antydatowali na 14 maja tego samego roku, kiedy to została ogłoszona w Targowicy, a w niej, już oficjalnie, zwrócili się do carycy z prośbą o interwencję zbrojną.

Lata 1788-1792 były znaczące również w sprawach międzynarodowych dotyczących Polski. Rosja, od 1787r. zaangażowana w wojnę z Turcją, musiała odłożyć uregulowanie kwestii polskiej na bardziej stosowny moment. Wieść o uchwaleniu konstytucji przyjęto na petersburskim dworze z gniewem - od razu pojawiły się głosy nawołujące do przywrócenia w Polsce porządku sprzed 1788r., ale fakt prowadzenia działań wojennych z Turkami powstrzymał carycę od ingerencji, gdyż obawiała się wybuchu kolejnego konfliktu. To właśnie brak oficjalnej reakcji ze strony rosyjskiej wzbudził w polskich posłach fałyszwe wrażenie, że pogodziła się ona z utratą władzy nad Rzeczpospolitą. W grudniu 1789r. do wojny, jako sojusznik Turcji, przyłączyły się Prusy - upadł sojusz rozbiorczy, a już 29 III 1790r., dzięki działaniom propagandowym posłów pruskich, zawarty został sojusz wojskowy między tym państwem a Polską, czemu sprzeciwiało się stronnictwo patriotyczne. Zakładał wzajemną pomoc wojskową w razie ataku ze strony Austrii, odebranie jej przez Polskę Galicji oraz przekazanie na rzecz Prus Gdańska i Torunia. Miesiąc wcześniej, w lutym 1790r., miał miejsce zjazd Fryderyka Wilhelma II i następcy Józefa II - Leopolda II w Dzierżoniowie, który doprowadził do wystąpienia Austrii z sojuszu z Rosją. Sprawiło to jednak, że sojusz Polski i Prus stał się dla tych drugich bezwartościowy.

Zarówno ustawy nadane przez Sejm Wielki, jak i działania państw ościennych miały bardzo duże znaczenie historyczne. Pierwsza demokratyczna konstytucja w Europie była próbą uratowania I Rzeczpospolitej przez wprowadzenie ustroju monarchii konstytucyjnej. Zakończony został okres oligarchii magnatów, których rola znacznie się zmniejszyła. Dzięki nadaniu mieszczanom miast królewskich praw, ożyły w nich nadzieje na zwiększenie roli tego stanu, a w dalszej perspektywie - na wykształcenie nowożytnej burżuazji. Niestety, mimo szczytnych celów i wielkich zamiarów, uchwalenie Ustawy Rządowej dało efekt w postaci skłócenia obozów politycznych i konfederacji targowickiej, a dalej doprowadziła do insurekcji kościuszkowskiej i II rozbioru. Sądzę, że mimo to przyjęcie ustawy zasadniczej było bardzo dobrym posunięciem - pokazywała jedność narodu, scalała kraj, ujednolicała prawodawstwo oraz, co najważniejsze, budziło w obywatelach patriotyczm, który później kazał im walczyć u boku Kościuszki w imię hasła "Wolność, całość, niepodległość".