Pytania z XIX wieku 72 48 39

72. Siła i słabość polskiej prasy w XIX wieku.
49. Przedstaw rozwój polskiego rynku czytelniczego w XIX wieku.

Początki prasy europejskiej i polskiej:
- I poł. XIX wieku jeszcze charakter elitarny, (prenumerata, kawiarnie i kluby,) korzystanie potwierdza przynależność do elit,
- alfabetyzacja społeczeństwa, upowszechnienie pisma i druku, wzrost aspiracji ludu miejskiego i wiejskiego ? prasa dla ludu, (duże nakłady)
- dzienniki, tygodniki, później nawet dwa dzienniki ? krótszy poranny i dłuższy wieczorny
- duża popularność publikowanych w odcinkach powieści (Aleksander Dumas, Karol Dickens, Jules Verne, Mark Twain, Conan Doyle) a kto w Polsce??
- większość miała charakter komercyjny, inne specjalistyczne i mało dochodowe, wydawane były przez stowarzyszenia zawodowe, kulturalne, oraz partie polityczne
- w szybkim przekazie bardzo pomocne agencje telegraficzne (1835 ? I zał. Charles Havas, 1849 ? niemiecka Wolffa, 1851 ? swoją w Londynie zał. Paul Julius Reuter)
- I poł. XIX w. pojawiają się w gazetach płatne ogłoszenie reklamowe, oprócz gazet zaistniały także w formie afiszy, plakatów, ogłoszeń na slupach, wystawach sklepowych.
- fotografia reporterska ? ożywienie tekstu i przedstawienie nieupozowanych fragmentów rzeczywistości (pierwszy aparat pojawił się w Anglii w 1839r.)

Rozwój czytelnictwa w Polsce:
- o dynamice rozwoju przesądziła prasa wysoko nakładowa, czyli ta mniej ambitna (dla ludu),
- w porównaniu z zachodem w Polsce czytelnictwo rozwija siew słabo społeczeństwo uboższe, mniejsze potrzeby intelektualne.. (poza zaborem pruskim duży stopień analfabetyzmu)
- duży wpływ zaborców na stan rynku czytelniczego:
1864 ? 1904 na ziemiach zabranych nie ma w ogóle polskiej prasy,
Najwięcej ukazuje się w Warszawie
1830 ? co 19 człowiek prenumeruje gazetę, 1856 ? co 15, 1869 ? co 9,
- najpoczytniejsze: Kurier Warszawski, Gazeta Warszawska, Tygodnik Ilustrowany, Gazeta Grudziącka, Przewodnik Katolicki (Poznań), słabsze nakłady w Galicji ? Nowy Wiek, Ilustrowany Kurier Codzienny, duże nakłady prasy żydowskiej ? Hajnt, Der moment
- działalność wydawnicza w poszczególnych zaborach:
- Galicja: Lwów 1910r. ? ukazuje się tutaj 231 z 392 tytułów prasowych z całej Galicji, prawie 80% w języku polskim (reszta w ukraińskim i jidysz)
- Prusy: Poznań ? Wielkopolanin, Przegląd Poznański, Kurier Poznański, Orędownik, Dziennik Poznański (zał. przey H. Cegielskiego)
- Królestwo: Warszawa: 1904 ? 111 tytułów, 1915 ? 251, 80% pism Królestwa wydawanych jest w warszawie.
- powstaje nowy zawód: dziennikarz, wcześniej dorywczo zajmowali się tym literaci i inteligenci (nie płacono im za to),
- rodzaje: informacyjna, rozrywkowa, gospodarcza, zawodowa
- cenzura: prewencyjna, represyjna a także autocenzura (najtrudniejsza sytuacja pod tym względem była w zaborze rosyjskim ? więź łapówki, tzw. język ezopowy i aluzje i niedomowienia,)

39. Cechy polskiej religijności katolickiej. Dynamika zmian a wiedza religijna.
Historia Polski 1795-1918, str. 117-125


ludność chłopska (wyznawcy katolicyzmu łacińskiego i unickiego)
- regularne uczestnictwo w praktykach i czynnościach sakralnych
- do okresu międzywojennego nie praktykowano powszechnie uroczystej Pierwszej Komunii
Świętej i bierzmowania
(lata 90.- przyjął się na wzór protestanckiej konfirmacji zwyczaj ubierania dzieci na biało)
- standaryzacja zachowań
- nie tolerowano nielicznych, którzy odmawiali udziału w praktykach
-> zapewnienie wewnętrznej stabilności i poczucia bezpieczeństwa

robotnicy
- Zagłębie Dąbrowskie, Cieszyńskie
- wyższy niż na wsi odsetek niepraktykujących (w niektórych parafiach nawet 15-25%)
-> robotnikom nie wystarczała dotychczasowa motywacja
-> środowiska imigrantów- oderwanie od tradycyjnych wartości religijnych i struktur kościelnych
- Górny Śląsk
- zjawisko obojętności religijnej prawie nieznane
- narodzenie się odmiennej od ogólnopolskiej religijności ludzi pracy (robotnicy, górnicy, hutnicy)
- przyczyny:
- dynamika rozwoju ośrodków kultu
- umiejętność pracy duchowieństwa
- dostosowanie metod i treści pracy do potrzeb społeczeństwa
- represje doby kulturkampfu mocniej związały proletariat z kapłanami
- umiejętne wprowadzanie treści narodowych
- zachowanie silnych więzi wewnątrz robotniczej społeczności
- nabożeństwa odprawiano w zaadaptowanych stolarniach, szopach, halach fabrycznych, etc.
! na Śląsku (w przeciwieństwie do Królestwa) nie narodziły się ośrodki miejskie bez kościołów !
- praca duszpasterska w wielkich parafiach uprzemysłowionej części (Łódź Warszawa, Radom)
była nieraz powierzchowna
- Europa Zachodnia- znacznie większa niż w Polsce liczba robotników stroniących od praktyk religijnych

środowisko młodzieży gimnazjalnej, studenckiej i inteligencji zaborów rosyjskiego i austriackiego
- kryzys wiary i zaufania do Kościoła
- przyczyny:
- wpływ oświecenia
- istnienie środowisk wolnomyślicielskich (również w zaborze pruskim)
- pocz. 2. poł. XIX w.- odrodzenie religijne wśród inteligencji (zwłaszcza lata 60.w zaborze rosyjskim)
-> istotna rola kapucynów
- organizacja ?podziemia kościelnego? w Królestwie
- działalność ojca Honorata Koźmińskiego
- lata 70. XIX w.- ponowny wzrost liczby obojętnych religijnie
- popularność scjentyzmu, darwinizmu i pozytywizmu
- program przebudowy mentalności Polaków w zgodzie z treściami kultury świeckiej
- materialistyczna wizja rzeczywistości

starsze pokolenie inteligencji i warstw oświeconych
- zmniejszenie roli religii w życiu społecznym
- selektywny stosunek do dogmatów i praktyk
- udział w praktykach religijnych większości starszej generacji (motywy narodowe: obowiązek
patriotyczny, protest przeciwko prześladowaniu religii przez władze rosyjskie i pruskie)
- odstępstwo od Kościoła uznawano za renegactwo (przejście na stronę przeciwnika) obowiązkowy był udział w praktykach religijnych niektórych grup:
- rekolekcje dla nauczycieli i urzędników
- spowiedź i komunia wielkanocna robotników
- od uczestnictwa dyrekcje fabryk uzależniały dalsze zatrudnienie
- nabożeństwa cechowe czeladników i rzemieślników (pod groźbą kary grzywny na rzecz cechu)
- praktyki religijne gimnazjalistów
- lata 70. i 80.- zadrażnienia z katechetami
- 1905 r.- młodzi socjaliści i wolnomyśliciele zażądali szkoły wolnej
- 1906 r.- w Warszawie Andrzej Niemojewski rozpoczął wydawanie ?Myśli Niepodległej?

na gruncie polskim prądy laickie były dość powierzchowne
- nie rejestrowano zachowań agresywnych wobec Kościoła
( na Zachodzie sutanna była symbolem ciemnogrodu)
- nie powstały masowe ruchy antychrześcijańskie
- odejściom od Kościoła stale towarzyszyły powroty

ośrodki nowoczesnej kultury religijnej pojawiły się w pierwszym dziesięcioleciu XX w.
- od 1909 r. ukazywał się w Królestwie miesięczników ?Prąd? pod patronatem Cecylii Plater-Zyberk
- księża zaczęli prowadzić misje dla katolickiej inteligencji
- w pielgrzymach na Jasną Górę brali udział liczni studenci i przedstawiciele warstw oświeconych
- kapucyn Izydor K. Wysłouch (Antoni Szech) postulat odrodzenia religijnego łączył z radykalnymi celami społecznymi (niewielkie poparcie)

wiedza religijna
- wiejski i miejski lud roboczy cechowała niska wiedza religijna
- często nie znano nawet podstawowych prawd wiary, nie rozumiano sensu sakramentów, symboli
- powiadano, że lud to ?gorliwi katolicy, ale wątpliwi chrześcijanie?
- lata 70. i 80. ? stopniowa poprawa stanu wiedzy religijnej
- przyczyny:
- udział wiernych w praktykach takich, jak :
nabożeństwa czerwcowe, październikowe, gorzkie żale, kalwarie, drogi krzyżowe
- systematycznie prowadzono katechizację
- rozwijała się poczytność pism i literatury religijnej (wraz ze wzrostem alfabetyzacji)
-> przeszkodą w podnoszeniu wiedzy religijnej była pamięciowa metoda nauczania katechizmu
- wiedzę religijną zastępowała wiara w piekło, czyściec i raj
- aby skrócić czas pokuty w czyśćcu
- składano ofiary na Kościół
- pielgrzymowano
- zakładano fundacje
- budowano przydrożne kapliczki
- nie zgłębiano tajemnic chrześcijaństwa
- nie czytano Biblii samodzielnie (przestrzegali przed tym nawet kapłani)
-> poziom wiedzy religijnej u protestantów był znacznie wyższy niż u katolików
(z racji samodzielnego studiowania Pisma Świętego)

obrzędy i ceremonie kościelne przenikały się z różnymi formami zabobonów, przesądów i magii
- świat demoniczny, pełen diabłów i demonów napawał ludność wiejską przerażeniem
- wierzono w czyhające na człowieka demony wodne, leśne, polne, łąkowe i domowe
- rozpowszechniona była wiara w duchy przodków
(nawiedzały żywych pod postacią ?sił nieczystych?, upiorów, strachów, topielców)
- miejsca, gdzie nastąpił zgon kropiono święconą wodą
- strach przed duchami dotyczył wyznawców wszystkich obrządków:
- ukraińscy chłopami nie gasili pożarów uważając ogień za przybysza, którego trzeba ugościć
- nie gaszono również pożarów powstałych po uderzeniu pioruna
- podczas burzy bito w dzwony, palono gromnice i wynoszono w pole łopatę...
- wciąż obecne były praktyki, wywodzące się ze średniowiecznych sądów bożych
- tzw. pławienie (topienie), zwłaszcza czarownic
(wierzono, że o winie danej osoby wypowie się siła wyższa)
- wzmożenie zabobonnych wierzeń w czasie klęsk żywiołowych (susza, burza, pożar, epidemie)
- Białorusini podczas święta Sretenie poświęcali w cerkwiach świece (źródło boskiej siły)
- zapalone świece towarzyszyły wyznawcom prawosławia we wszystkich ważnych chwilach
(poród, chrzest, burza, pożegnanie rekrutów, pierwszy wypas bydła)
- przed wszelkim złem mieli też chronić tzw. wołoczebnicy, chodzący od domu do domu
- obronę przed nieczystymi mocami zapewniali też święci, bractwa religijne, przedmioty kultu,
znaki krzyża
- prawosławni i staroobrzędowcy przekonani byli o sile ikony i gestów religijnych
- kilkadziesiąt razy dziennie się żegnano,bito pokłony do ziemi (lub na nią padano), palono świece
- istotne znaczenie miały obrzędy i świadectwa prawdy (ikona, Pismo Święte, tradycja)
- wierzeniom religijnym towarzyszył szatan
- szatan katolicki- groźny i wyrachowany
- szatan prawosławny- łagodniejszy, mniej przebiegły (tradycja bizantyjska);
piekło nie było aż tak ?piekielne?, a czarownice potrafiły być przyjazne
- bano się również samego Boga, surowego, wymagającego i karzącego(stanowisko soboru trydenckiego)

cechy polskiej religijności
- kult maryjny- szczególny rys ?polskiej? religijności o charakterze ogólnopolskim
(wzmagał się przez cały wiek XIX w katolickiej Europie i Ameryce Łacińskiej)
- wierzono, że światem rządzi bóg i Maryja
- pielgrzymowano na Jasną Górę (duchową stolicę Polski) oraz do Ostrej Bramy w Wilnie
- pojawiły się ośrodki maryjne związane z nowymi objawieniami
- 1877 r.- Gietrzwałd na Warmii
-> ok. 1900 r. doliczono się w Polsce ok. 1300 celów peregrynacji
(m.in. Berdyczów, Latyczów, Pacław, Kodeń, Leżajsk, a także kalwarie, np. Zebrzydowska)
- pielgrzymowali również prawosławni
- celem pielgrzymek stał się Poczajów i Kijów
- silna była pozycja zakonników- opiekunów sanktuariów
- katolicy z warstw oświeconych pielgrzymowali także do Rzymu
- dopiero od końca wieku ksiądz Stanisław Stojałowski i inni zaczęli organizować pielgrzymki
chłopów do Włoch i Ziemi Świętej
- polski katolicyzm ludowy charakteryzował sensualizm- wiara w bezpośrednią obecność Boga
- Bóg w chłopskim przebraniu odwiedzał wiernych, czynił cuda, wymierzał sprawiedliwość
-> dowodem jego obecności były tzw. boże stopki odciśnięte w kamieniach, budynkach, drzewach
- przywołaniem obecności Boga były formuły pozdrowień: ?Boże, prowadź?,?Ostańta z Bogiem?;
znakiem krzyża witano i żegnano dzień
- ceremonializm kultu, jego ozdobność, barwność, powierzchowność i nadmierne przywiązanie do form
- ogromna waga ekspresji emocjonalnej (śpiewu, znaków, gestów)
- rytuał sam w sobie był przedmiotem wiary
- organizowano kółka różańcowe,modlitewne spotkania przy kapliczkach i krzyżach przydrożnych
- potrzeba manifestacji wiary (zbiorowe rekolekcje, odpusty, rocznice, procesje, pielgrzymki)

?mariawityzm?
- ?rodzima herezja? uformowana na pocz. XX w. w Królestwie
- jej współzałożycielce, Felicji Marii Franciszce Kozłowskiej przypisywano boskie właściwości
- propagowano indywidualne modlitwy, częstą komunię świętą; głoszono ideę taniego Kościoła
- wprowadzono kapłaństwo kobiet i małżeństwa księży
-> zyskano poparcie władz rosyjskich

! pobożność nie zawsze szła w parze z moralnością...