Podstawowe rodzaje ryzyka w działalności banku

Prowadzenie jakiejkolwiek działalności gospodarczej nieodłącznie jest
związane z podejmowaniem ryzyka w celu np. zwiększenia swoich zysków czy zdobycia nowych klientów. Szczególnym przypadkiem będą tu instytucje zaufania publicznego takie jak banki komercyjne, gdzie jest wiele możliwości wystąpienia negatywnych dla ich wyniku finansowego zdarzeń. Bank poprzez swoją działalność operacyjną nie tylko ryzykuje utratą zysków czy płynności finansowej, ale przede wszystkim zaufaniem swoich klientów, co jest przecież dla banku racją istnienia. W literaturze fachowej z zakresu bankowości można znaleźć co najmniej kilkadziesiąt różnorodnych klasyfikacji rodzajów ryzyka związanych
z działalnością banków. Każda z nich ma swoje wady i zalety, nie opracowano jednak jak dotąd jednolitego podziału ryzyk, co wynika ze złożoności roli banków w funkcjonowaniu współczesnych gospodarek, a także jednoczesnego, wzajemnego oddziaływania poszczególnych rodzajów zagrożeń na sytuację banku. Można jednak wyróżnić dwa zasadnicze obszary związane z ryzykiem:
- ryzyko w obszarze finansowym ? związane z charakterem działalności (np. ryzyko kredytowe, ryzyko walutowe, ryzyko płynności, ryzyko stóp procentowych, ryzyko wyniku, ryzyko rynkowe),
- ryzyko w obszarze techniczno-organizacyjnym ? związane z prowadzeniem działalności tzw. ryzyko operacyjne (np. ryzyko personalne, ryzyko związane
z organizacją pracy, ryzyko związane z zapleczem rzeczowo-technicznym, wyposażeniem itp.).
W związku ze złożonością zagadnienia w poniższej pracy przedstawiono podstawowe rodzaje ryzyka pojawiające się w działalności każdego banku głównie
w obszarze finansowym, ich charakter, przyczyny występowania oraz możliwości podjęcia działań, które dane zagrożenie mogą zmniejszyć.

Omówione zostaną poniższe zagadnienia:
1. Ryzyko kredytowe
2. Ryzyko płynności
3. Ryzyko stopy procentowej
4. Ryzyko walutowe

1. RYZYKO KREDYTOWE

Występowanie ryzyka w obrębie działalności kredytowej banku komercyjnego jest jej naturalną konsekwencją. Ryzyko związane jest z zagrożeniem osiągnięcia zaplanowanych zysków, gdy kredytobiorca nie dopełni warunków umowy nie spłacając kredytu w ustalonej wysokości, czy w ustalonym terminie. Ryzyko kredytowe obejmuje następujący zakres działalności banku:
- udzielone kredyty,
- przyznane, a nie pobrane kredyty,
- gwarancje i akcepty bankowe,
- akredytywy,
- lokaty międzybankowe,
- instrumenty rynku kapitałowego (operacje dewizowe, transakcje futures, transakcje swap, akcje, obligacje, bony skarbowe).
Przedstawiony powyżej podział wyraźnie pokazuje, iż produkty oraz działania banku, które mogą stwarzać ryzyko kredytowe umiejscowione są w różnych departamentach
i komórkach organizacyjnych banku, w związku z tym można spotkać się z kilkoma klasyfikacjami ryzyka kredytowego.
- Podział w zależności od elementów bilansu banku:
Ryzyko aktywne (czynne)
Ten rodzaj ryzyka dotyczy poniesienia przez bank strat finansowych związanych
z niespłaceniem przez kredytobiorcę płatności kredytowych ujętych w umowie z bankiem
(tj. kapitał, odsetki, prowizja) w ustalonym terminie i wysokości wpłat. Tego rodzaju ryzyka nie da się w pełni kontrolować z uwagi na jego egzogeniczny charakter, kredytobiorcy mogą nie wywiązać się z umowy z bardzo wielu różnorakich powodów (np. zdarzenia losowe, klęski żywiołowe, pogorszenie własnej sytuacji finansowej, itp.). Aktywne ryzyko kredytowe dotyczy również operacji pozabilansowych typu poręczeń, gwarancji i akredytyw, mimo że nie są one ujęte a aktywach stanowią element operacji bankowych, w których bank jest stroną czynną. Do czynników powstawania aktywnego ryzyka kredytowego można zaliczyć rzetelność kredytobiorcy, jego działalność, przedmiot kredytowania, kompetencje pracowników oceniających zdolność kredytową, metody oceny ryzyka stosowane przez dany bank.


Ryzyko pasywne (bierne)
W dużym stopniu jej ono niezależne od banku, oznacza zagrożenie wcześniejszego niż wynika to z umowy wycofania przez klienta zdeponowanych środków lub zagrożenie nie uzyskania kredytów refinansowych od instytucji finansowych. Bank jest w tym przypadku stroną bierną, wpływ na decyzje dotyczące depozytów lub kredytów moją, bowiem deponenci.
- Podział ze względu na kryterium podmiotowe:
Ryzyko indywidualne (pojedyncze) ? wynikające z pojedynczej umowy kredytowej
Ten rodzaj ryzyka powstaje, gdy kredytobiorca nie spłaci kredytu, uczyni to
w późniejszym terminie lub spłacając kredyt w niepełnej wysokości. Ryzyko to obejmuje także pojedyncze straty wynikające ze zmiany oceny wiarygodności kredytowej klienta oraz
z tytułu jego upadłości. Oszacowanie wielkości ryzyka pojedynczego kredytu dokonywane jest przez zakwalifikowanie do odpowiedniej klasy ryzyka kredytowego. Tworzenie takich klas służy natomiast do zgrupowania kredytów charakteryzujących się podobnym poziomem ryzyka. Liczba klas może być różna w zależności od przyjętej przez dany bank metodologii, jednakże ogólne zasady ich tworzenia są podobne.
Ryzyko portfelowe (łączne) ? zagregowane ryzyka indywidualne
Ten rodzaj ryzyka zależy od wysokości pojedynczych kredytów, prawdopodobieństwa ich niespłacenia oraz współzależności między tymi kredytami. Ryzyko to jest, zatem ściśle powiązane z poziomem ryzyka dotyczącego pojedynczej transakcji oraz zróżnicowania należności kredytowych z punku widzenia np. rodzajów kredytów, grup klientów, branż i regionów. Łączne ryzyko kredytowe decyduje o wypłacalności banku, wymaga zatem pełnej wiedzy o portfelu należności kredytowych. Ta klasyfikacja ma istotne znaczenie praktyczne, w systemie redukcji ryzyk kredytowego odróżnia się bowiem dwojakiego rodzaju instrumenty: ograniczające indywidualne ryzyko kredytowe oraz ograniczające portfelowe ryzyko kredytowe.
- Podział ze względu na aspekt czasowy:
Ryzyko występujące w momencie podejmowania decyzji kredytowej
Największe znaczenie dla banków z punku widzenia efektywności ma właściwa ocean ryzyka w momencie podejmowania decyzji o udzieleniu kredytu. Wiąże się to
z udostępnieniem przez bank środków pieniężnych, dlatego na tym etapie występuje praktycznie największe zagrożenie związane z działalnością kredytową.
Ryzyko występujące po udzieleniu kredytu
Ten rodzaj ryzyka analizowany jest przez pracownika wydziału kredytów.

Działania i mechanizmy służące redukcji ryzyka kredytowego
1. Działania systemowo-organizacyjne:
- ustalenie strategii i polityki kredytowej banku
- określenie procedur kredytowych
- limitowanie koncentracji kredytów
- konstruowanie systemu tworzenia rezerw celowych
Banki są zobowiązane na mocy Ustawy Prawo Bankowe do tworzenia
i utrzymywanie rezerw, które mają równoważyć skutki ryzyka i zapewnić bezpieczeństwo zgromadzonych w bankach wkładów. Wysokość rezerwy jest uzależniona od dokonanej przez bank indywidualnej oceny ryzyka towarzyszącej danej należności, jednak musi wynosić co najmniej: 2%, 20%, 50%, 100% odpowiednio dla: kwoty należności pod obserwacją, należności zakwalifikowanych poniżej standardu, kwoty należności wątpliwych oraz należności straconych. Rezerwy tworzone są w ciężar kosztów i zmniejszają wynik finansowy banku.
- ustalanie ceny kredytu
- określanie zasad oceny poziomu ryzyka
- określania zasad postępowania w razie niespłacenia w ustalonym terminie zobowiązań wobec banku
2. Działania realizacyjne:
- rozpatrywanie wniosków kredytowych
- kolegialność podejmowania decyzji kredytowych
- zatwierdzanie wniosków kredytowych
- tworzenie odpowiednich rezerw celowych
- windykacja należności bankowych
3. Działania kontrolno-monitoringowe:
- sprawozdawczość kredytowa
- monitoring kredytów w różnych przekrojach
- monitoring zabezpieczeń kredytowych
Jednym z najważniejszych problemów związanych ze skutecznym zarządzaniem portfelem kredytowym banku jest jego dywersyfikacja. Pomiaru stopnia dywersyfikacji można dokonywać w zróżnicowany sposób. Zazwyczaj stosuje się tu metody wskaźnikowe (np. wskaźnik Herfindahla-Hirschmana).

2. RYZYKO PŁYNNOŚCI

Płynność jest jednym z najważniejszych aspektów działalności każdego banku, oznacza zdolność do terminowego regulowania zobowiązań. Brak płynności może doprowadzić podmiot gospodarczy do bankructwa niezależnie od poziomu osiąganej rentowności. Traci on bowiem wiarygodność w swoim otoczeniu. Zewnętrznym wyrazem płynności banku jest jego zdolność do pokrycia w każdej chwili wszystkich płatności z tytułu zobowiązań wynikających z zawartych kontraktów z klientami oraz zgłaszanego popytu na kredyt. Czynniki powodujące zagrożenie płynności są różnorodne. Wszystkie operacje bankowe, które powodują przepływ strumieni pieniężnych, mogą bowiem wywołać perturbacje banku w sferze płynności. Istnieją wiec ścisłe związki między ryzykiem płynności a pozostałymi rodzajami ryzyka finansowego we wszystkich obszarach działalności banku. Ryzyko płynności można sklasyfikować na:
- Pierwotne ryzyko płynności wynika z samego gospodarowanie aktywami i pasywami bilansu, a konsekwencji stanowi źródło zagrożenia wyniku finansowego.
- Wtórne ryzyko płynności jest z kolei związane z poniesionymi stratami w wyniku niekorzystnych zmian cen i utraty kapitału. Wynika z tego, że przy wtórnym ryzyku płynności redukcja ryzyka wyniku finansowego obniża niebezpieczeństwo utraty płynności.
- Ryzyko terminu może być wywołane nieplanowanym wydłużeniem zaangażowania kapitału w aktywnych operacjach banku. Zwykle są to opóźnienia spłat rat kapitału
i odsetek. Niebezpieczeństwo opóźnienia dopływu strumieni pieniężnych w stosunku do terminów umownych określa się jako aktywne ryzyko płynności.
- Pasywne ryzyko uzupełniającego refinansowania występuje w sytuacji świadomie zamierzonego niedopasowania pozycji bilansu w określonych terminach zapadalności
i wymagalności nie można uruchomić źródeł zastępczego refinansowania.
- Ryzyko zawartych umów może występować jako aktywne, gdy istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia nieoczekiwanych roszczeń beneficjantów do realizacji przyrzeczonych kredytów i gwarancji. Może także występować jako ryzyko pasywne, jeśli istnieje niebezpieczeństwo nieoczekiwanego wycofania depozytów.

Do sterowania ryzykiem płynności stosuje się następujące instrumenty:
- zewnętrzne normy płynności
- limity wewnętrzne płynności
- operatywne sterowanie płynnością
- operacje na rynku pieniężnym
- kontrola płynności
- plany awaryjne zachowania płynności

3. RYZYKO STOPY PROCENTOWEJ

Przez ryzyko stopy procentowej rozumie się niebezpieczeństwo negatywnego wpływu zmian rynkowej stopy procentowej na sytuację finansową banku. Na skutek niekorzystnego kształtowania się rynkowych stóp procentowych może nastąpić zmniejszenie się spodziewanych (planowanych) dochodów banku, obniżenie wyniku finansowego
i wielkości funduszy własnych. Zmiany rynkowej stopy procentowej mogą się również okazać korzystne dla banku, co zależy od kierunku ich zmian oraz struktury oprocentowania aktywów i pasywów banku. Ryzyko stopy procentowej jest nierozerwalnie wpisane
w działalność banku jako pośrednika finansowego, dokonującego transformacji terminów, dzięki której to funkcji uzyskuje przychód. Znaczenia ryzyka stopy procentowej wzrosło od lat ?80 m.in.. na skutek zwiększania się zakresu wahań rynkowych stóp procentowych. Ryzyko stopy procentowej może dotyczyć:
- pozycji bilansowych
- pozycji pozabilansowych
Wśród pozycji bilansowych i pozabilansowych można wyróżnić pozycje niewrażliwe na wahania rynkowych stóp procentowych (np. gotówka w kasie) i wrażliwe na ich fluktuacje (np. kredyty dla podmiotów gospodarczych).
Przyczyną zagrożenia ryzykiem stopy procentowej jest nierównomierna elastyczność dopasowywania się do zmian rynkowej stopy procentowej po stronie aktywów
i pasywów. Największe niebezpieczeństwo ze względu na wynikającą z zawartej umowy nieelastyczność dopasowywania się stóp procentowych po stronie aktywów i pasywów. Szczególnym przypadkiem ryzyka stopy procentowej jest ryzyko związane z transakcjami papierami wartościowymi o stałym oprocentowaniu. Występuje ono w przypadku spadku wartości walorów posiadanych przez bank. Wraz ze wzrostem stopy procentowej spada kurs papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu.
Ryzyko związane z pozycjami o zmiennej stopie oprocentowania można zdefiniować jako niebezpieczeństwo zmniejszenia różnicy między kwotą otrzymanych
a płaconych odsetek przy zmianach rynkowej stopy procentowej na skutek zróżnicowanej elastyczności dopasowywania się do nowych stawek oprocentowania różnych pozycji bilansowych. W związku z tym można wyróżnić trzy sytuacje przedstawione na rysunku 1?:

stopa oprocentowania aktywów i pasywów ma tę samą elastyczność

stopa oprocentowania aktywów reaguje silniej na zmiany rynkowej stopy oprocentowania niż stopa oprocentowania pasywów


stopa oprocentowania pasywów reaguje silniej na zmiany rynkowej stopy oprocentowania niż stopa oprocentowania aktywów

Działania mające na celu zmniejszenie rozmiarów ryzyka mogą odbywać się przez:
- wyznaczenie odpowiednich limitów
- zmianę struktury aktywów lub pasywów
- dążenie do zawierania większej ilości umów z klauzulą zmiany oprocentowania
- zabezpieczenia przez ryzykiem stopy procentowej za pomocą nowych instrumentów finansowych

4. RYZYKO WALUTOWE

Ryzyko walutowe określane także jako ryzyko kursu walutowego, to niebezpieczeństwo pogorszenia się sytuacji finansowej banku na skutek niekorzystnej zmiany tego kursu. W wyniku niekorzystnej zmiany kursu wymiennego waluty krajowej na zagraniczną mogą zmniejszyć się przychody, co wpłynie negatywnie na kształtowanie się zysku. Każda transakcja przeprowadzana przez bank wiąże się z określonym ryzykiem, jednak transakcje walutami obcymi mogą spowodować straty w wyjątkowo krótkim czasie
i w dużych rozmiarach. Przyczyną ryzyka walutowego są niemożliwe do dokładnego przewidzenia wahania kursów walut. Zmiana kursu waluty krajowej do zagranicznej może stwarzać także dodatkowe szanse zwiększenia zysku. Zmiany kursu walutowego, podobnie jak w przypadku wahań stopy procentowej, oddziałują na obie strony bilansu i transakcje pozabilansowe. W zależności od tego, po której stronie występuje większe zaangażowanie
i jaki jest kierunek zmian kursu walutowego wpływa to negatywnie lub pozytywnie na przychody banku.
W Polsce normy dopuszczalnego ryzyka walutowego zostały kilkakrotnie zmienione. Obecnie banki są zobowiązane do przestrzegania Uchwały nr 5/2001 KNB z 12 grudnia 2001r. Bank może ponosić ryzyko wynikające ze zmian kursów walutowych i cen złota poprzez utrzymywanie otwartych pozycji walutowych i otwartych pozycji w złocie, pod warunkiem osiągnięcia normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w postaci posiadania nadwyżki funduszy własnych banku ponad sumę wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka kredytowego i rezerwowego wymogu kapitałowego, nie niższej niż wymóg kapitałowy
z tytułu ryzyka walutowego. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka walutowego określa się
w oparciu o metodę podstawową, w której wymóg kapitałowy z tytułu tego ryzyka określa się jako iloczyn 8% kwoty o jaką wartość bezwzględna pozycji walutowej całkowitej przewyższa kwotę 2% funduszy własnych banku.

W celu zabezpieczenia przed ryzykiem walutowym możliwy jest wybór strategii polegający na:
- dążeniu do całkowitego zabezpieczenia się przed ryzykiem poprzez zamknięcie otwartych pozycji walutowych,
- rezygnacji z zabezpieczenia
- kombinacji poprzednich strategii, czyli dążeniu do częściowego zabezpieczenia, które może dotyczyć pojedynczych transakcji, określonych walut lub terminów.

Jak doskonale widać na przedstawionych powyżej zaledwie kilku przykładach ryzyka bankowego, jest to temat dosyć różnorodny, zakres zagrożenia dla finansów banku jest bardzo szeroki. Ryzyko może być związane z udzielaniem kredytów, co jest jedną z głównych funkcji jakie bank pełni, ale także może być związane z wahaniami stóp procentowych czy kursów walut. W związku z tym nie możliwe jest zniwelowanie wszystkich tych ryzyk do możliwie niskiego poziomu, na wiele z nich bank ma bardzo niewielki wpływ. Można natomiast podejmować pewne kroki, które to ryzyko mogą zmniejszyć, ich rodzaj i zakres ściśle związany jest z polityką jaką dany bank obiera, bo przecież bez ryzyka nie ma co marzyć o konkretnych zyskach.




BIBLIOGRAFIA:
? K.Olesiak, A.Zawadzki (2002) ?Podstawy bankowości? Wydawnictwo LAM, Warszawa
? Praca pod redakcją W.Jaworskiego i Z.Zawadzkiej (2004) ?Bankowość? Wydawnictwo POLTEX, Warszawa
? J.Grzywacz (2006) ?Podstawy bankowości? Wydawnictwo Difin, Warszawa