Najstarsze zabytki języka polskiego - konspekt

Najstarsze zabytki języka polskiego pochodzą już z IX wieku naszej ery. Są to zazwyczaj wzmianki o nazwach rzek, miejscowości, plemion zapisane po polsku.

IX w. - GEOGRAF BAWARSKI - geograficzno - historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii. Rejestruje plemienne terytoria środkowej Europy i te, które zamieszkiwały obszary późniejszego państwa polskiego (m.in. Wiślanie, Goplanie, Ślężanie, Opolanie. )

X w. - DAGOME IUDEX - to najdawniejszy polski dokument, w którym Mieszko I oddał swoje państwo pod opiekę papieża. Sporządzony prawdopodobnie około 990 roku. Zachowały się jedynie kopie streszczenia z późniejszego okresu. Łacińska pisownia zniekształciła formę polskich nazw. Dokument wymienia nazwy plemion, rzek, grodów.

XI w. - KRONIKA THIETMARA - dokument, zawierający polskie nazwy rzek, grodów i plemion: Dziadoszycy, Ślężanie, Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław, Odra, Bóbr. Wymienia także imię polskiego władcy Bolesława Chrobrego.

1136 - BULLA GNIEŹNIEŃSKA - bulla papieża Innocentego II do biskupa gnieźnieńskiego sporządzona w roku 1136. Zawierała rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. Jest to dokument bardzo obszerny, dostarcza wiele materiału językowego. Na jego podstawie można już stosunkowo dużo powiedzieć o ówczesnej polszczyźnie. W tekst łaciński wpleciono 410 polskich wyrazów: nazw miejscowych i osobowych.

Pierwsze zdanie zapisane w języku polskim pochodzi z Księgi henrykowskiej (1270 r.), a brzmi następująco: "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj". Sama Księga jest zapisem dziejów klasztoru cystersów w Henrykowie.

Pierwsze teksty całkowicie napisane po polsku pochodzą z XIII oraz XIV wieku. Są to:

XIII w. - BOGURODZICA - najdawniejsza pieśń Polska, uznawana nawet za pierwszy hymn Polski.

XIV w. - KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE - dokument przedstawiający odmiany małopolskiej polszczyzny oraz początek oficjalnego języka pisanego.

XIV w. - PSAŁTERZ FLORIAŃSKI - Nazwa pochodzi od klasztoru świętego Floriana w Austrii, gdzie ten psałterz odnaleziono. Ma on trzy wersje językowe: polską, łacińską, niemiecką.
koniec XIV w.

XV w. - PSAŁTERZ PUŁAWSKI - Podobnie jak inne psałterze z tego okresu był tłumaczony z dawnych przekładów z XIII wieku.

XV w. - O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE - Zapis pochodzi z roku 1415. Jest to najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych. Rozpoczyna się i kończy apostrofą do Boga. Zawiera wskazówki co do zachowania się przy stole. Autor napomina mężczyzn by nie wybierali największych i najlepszych kąsków, by zwracali uwagę na innych biesiadników, zwłaszcza na kobiety.

XV w. - KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE - dokument przedstawiający odmiany wielkopolskiej polszczyzny oraz początek potocznego języka mówionego.

XV w. - LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM- wiersz staropolski, którego zapis pochodzi prawdopodobnie z 1454 roku. Utwór reprezentuje typ literatury hagiograficznej (żywotopisarstwo świętych). "Legenda o świętym Aleksym" przedstawia wzorzec osobowy ascety-świętego. Bohaterem wiersza jest syn księcia Rzymu - Aleksy.

1455 - BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII - 185 kartek zachowanych. Zwana jest biblią szaroszpatacką. Rękopis był przeznaczony dla żony Władysława Jagiełły- Zofii.

1465 - ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ - to najdłuższy polski wiersz średniowieczny. Jest to utwór moralizująco - dydaktyczny, podejmujący popularną w średniowieczu myśl memento mori. Na początku utworu umieszczona jest apostrofa do Boga aby pomógł autorowi w stworzeniu dzieła. Utwór ma skłonić ludzi do zastanowienia się nad sobą i poprawy. Zawiera charakterystyczne dla ówczesnej epoki przeświadczenie o nieuchronnym końcu życia wszystkich ludzi.

XV w. - POSŁUCHAJCIE BRACIA MIŁE ("Lament świętokrzyski") - pochodzi z lat 70-tych wieku XV. Znajdował się w bibliotece w Górach Świętokrzyskich stąd inna nazwa "Lament świętokrzyski". Jest to najpiękniejsza pieśń religijna z XV wieku godna porównania z "Bogurodzicą". Charakterystyczna jest monologowa forma wypowiedzi i liczne zwroty w wołaczu.

Język polski rozwijał się na przestrzeni dziejów, ewoluował, przechodził różne przemiany. Tak zresztą dzieje się do tej pory, lecz zawsze jednak najpiękniejszą jego postacią będą archaiczne utwory jak na przykład "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią", czy chociażby znana niemal wszystkim dostojna pieśń "Bogurodzica".