Ustroj republiki Rzymskiej

W pierwszym okresie swego istnienia Rzym był monarchią i zgodnie z tradycja rządziło nim kolejno siedmiu królów. Ostatni trzej rzymscy władcy wywodzili się z dynastii Tarkwiniuszy i byli pochodzenia etruskiego. Ostatni z nich - Tarkwiniusz Pyszny (534 - 510 r. p.n.e.) uznawany był powszechnie za tyrana, a jego rządy spotkały się ze sporym niezadowoleniem społecznym. Przeciwko niepopularnemu władcy wybuchło powstanie pod dowództwem Lucjusza Juniusza Brutusa. W wyniku tego powstania królzostał wypędzony, a rzymianie na trwałe nabrali niechęci do monarchicznej formy rządów. Działo się to w latach 509/508 p.n.e. i od tego czasu Rzym stał się republiką. Słowo "republika" wywodzi się z łacińskiego res publica, czyli "rzecz wspólna", "rzeczpospolita".

Prawdopodobnie już w latach 451 - 449 p.n.e. na dwunastu tablicach spisano prawo rzymskie (zarówno ustawodawstwo cywilne, jak i karne). Było to tak zwane prawo dwunastu tablic (lex duodecim tabularum) zostało opracowane przez komisję decemwirów i ogłoszono je w 449 r. p.n.e. Tablice z zapisem prawa wystawiono na Forum Romanum. Niestety do naszych czasów nie zachowała się całość spisanych praw, które w niezwykle surowy sposób sankcjonowały własność prywatną. Potwierdzały także nieograniczoną władzę ojca rodziny, który miał prawo życia i śmierci względem członków swojej rodziny. Prawa tego młodzi Rzymianie uczyli się jeszcze w czasach Oktawiana Augusta.

W republikańskim Rzymie ważną rolę odgrywały zgromadzenia ludowe, zwane komicjami. Głosowanie w nich odbywało się w sposób pośredni, czyli poprzez jednostki organizacyjne, jak kurie, centurie i tribus. W komicjach kurialnych zasiadano według podziału na kurie, czyli rody. Ten typ zgromadzeń ludowych znaczną rolę posiadał w pierwszych wiekach Rzymu, jednak w okresie republikańskim utracił on swoje znaczenie. Zadania komicjów kurialnych sprowadzały się jedynie do nadawania imperium (czyli władzy wojskowej) urzędnikom, wybranym przez komicja centurialne. W komicjach centurialnych głosowanie odbywało się według centurii, z których każda dysponowała jednym głosem. Zatem decydował tu podział na grupy majątkowe. Komicja centurialne zatwierdzały wnioski prawodawcze, proponowanych przez urzędników zwołujących zebranie (konsul lub pretor). Komicja te zatwierdzały także uchwały senatu ( te odnoszące się do polityki zagranicznej), wybierały niektórych urzędników (jak konsul, pretor i cenzor) oraz zatwierdzały wyroki śmierci. Komicja tribusowe powstały około piątego stulecia przed naszą erą. Głosowano w nich według tribus (zatem według jednostek terytorialnych) i były one zwoływane przez trybuna ludowego. Zajmowały się: uchwalaniem ustaw na podstawie wniosków zgłaszanych przez trybunów ludowych, wyborem trybunów ludowych, trybunów wojskowych, kwestorów, a także innych niższych urzędników. Cechą charakterystyczną wszystkich wyżej wymienionych zgromadzeń było to, że głos zabierać mogli na nich jedynie zwołujący je urzędnicy. Nie było zatem dyskusji, lecz samo głosowanie.

Władza wykonawcza w starożytnym Rzymie była silna. Składały się na nią senat oraz urzędnicy (magistratus). W okresie republiki senat stał się najważniejszą instytucją państwową (wcześniej był jedynie organem doradczym). Początkowo zasiadało w nim 300 senatorów, ale w I w. n.e. liczba senatorów wzrosła do 600. Jako że wszystkie urzędy miały w republice rzymskiej krótką kadencję (najczęściej rok), to właśnie senat był instytucją, która zapewniała ciągłość władzy. Senat składał się z byłych oraz z czynnych urzędników państwowych. Lista senatorów układana była przez cenzorów. Senatorowie sprawowali swoje funkcje dożywotnio, a tylko w wyjątkowych sytuacjach mogli być wykreśleni z list senatorskich. Obowiązkiem cenzorów było dbanie, by te listy były aktualne i by na wakaty (czyli wolne miejsca, które zwalniały się najczęściej po śmierci danego senatora) powoływano odpowiednie osoby. Senat decydował o najważniejszych kwestiach państwowych, czyli o polityce krajowej i zagranicznej. Posiadał też inicjatywę ustawodawczą oraz zatwierdzał uchwały komicjów. Senatorowie nosili togi z szerokim purpurowym pasem. Specjalnym zaszczytem była, sprawowana przez pięć lat, godność pierwszego senatora ( tzw. princeps senatus). Pierwszy senator miał ten przywilej, że zawsze jako pierwszy mógł zabrać głos w dyskusji. Senat zwoływany był przez konsula, dyktatora, pretora lub później także przez trybuna ludowego.

Urzędnicy posiadali władzę cywilną oraz niektórzy (konsulowie, pretorzy i dyktator) wojskowo - religijną, czyli imperium. Przy urzędach zwyczajnych obowiązywała zasada jednoroczności (urzędnicy wybierani byli z reguły na kadencje trwające jeden rok) i kolegialności (zespołowości). Wysocy urzędnicy byli wybierani, a za pełnienie funkcji nie pobierali wynagrodzenia. Pełnienie urzędów uchodziło za zaszczyt. Dlatego też urzędy mogli sprawować jedynie ludzie bogaci, którzy mieli inne źródła utrzymania.

Najważniejszymi urzędnikami w państwie byli konsulowie, w liczbie dwóch, którzy swój urząd sprawowali przez rok. Dysponowali oni imperium, czyli najwyższą władzą na terenie miasta Rzym, a w razie wojny także poza jego granicami. Władza konsulów była jednak ograniczona wetem trybunów ludowych. Konsul mógł także zablokować ustawę swojego "kolegi" - drugiego konsula. W trakcie wystąpień publicznych konsulowi, towarzyszyło dwunastu liktorów niosących pęki rózeg. Poza granicami miasta dodatkowo zatykano w nie topory, co było symbolem władzy. Do najważniejszych kompetencji konsula należało dowodzenie armią, a także zwoływanie zgromadzeń ludowych oraz posiedzeń senatu, w którym sprawowali także przewodnictwo. Oprócz tego konsulowie posiadali władzę religijną, czyli interpretowali oficjalne wróżby (tzw. auspicja), od pomyślnego wyniku których nierzadko zależały ważne decyzje państwowe (jak na przykład rozpoczęcie wojny). Po roku 320 p.n.e. jeden konsul musiał być pochodzenia plebejskiego. Kolejnym niezwykle ważnym urzędem był urząd pretora. Początkowo wybierano tylko jednego pretora, a począwszy od 241 r. p.n.e. już dwóch. Byli to: pretor miejski i pretor cudzoziemski. Z czasem liczba pretorów została zwiększona. Do zadań pretora należało utrzymanie porządku w mieście. Dlatego pretorzy posiadali władzę sądowniczą (cywilną i karną). Ich edykty uzupełniały prawo XII tablic. Specyficzny charakter miał urząd cenzora. Co pięć lat wybierano na osiemnaście miesięcy dwóch pretorów, którzy mieli za zadanie przeprowadzać spis majątkowy (czyli cenzus). Dokonywali także podziału obywateli na centurie i tribus oraz sporządzali listy senatu (czyli decydowali o składzie senatu). Cenzorowie dbali też, zza pomocą edyktów, o poprawę obyczajów. Zajmowali się także kwestiami finansowymi. Urząd ten sprawowali najczęściej starsi senatorowie rekrutujący się ze starych rodów, często byli to dawni konsulowie. W wyniku walk plebejuszy z patrycjuszami (V i IV w p.n.e.) powołano urząd dwóch trybunów plebejskich, których zadaniem była ochrona plebejuszy przed nadużyciami ze strony patrycjuszy. Chroniła ich nietykalność osobista, a zamordowanie konsula uznawano za najcięższą zbrodnię. Jednak ich władza obowiązywała jedynie w mieście Rzym, a co za tym idzie prawo nie chroniło ich w sposób szczególny poza granicami miasta. Trybunowie plebejscy zwoływali i prowadzili zgromadzenia plebejuszy (concilia plebis) - organy podejmujące decyzję dotyczące plebejuszy oraz wybierające swoich urzędników. Trybunowie posiadali także prawo weta, którym mogli skutecznie zawiesić postanowienia wydane przez nawet najwyższych urzędników patrycjuszowskich. Trybunów ludowych było początkowo dwóch, potem pięciu, a następnie dziesięciu. Warto zaznaczyć, że trybunem zostać mógł jedynie plebejusz. Dom trybuna ludowego musiał być otwarty przez całą dobę i stanowić schronienie dla plebejuszy. Plebejusze wywalczyli sobie z czasem dostęp do najwyższego urzędu w państwie, czyli konsulatu, a w wyniku dalszych walk plebejusze uzyskali dostęp do wszystkich urzędów państwowych. Do niższych urzędów należały takie urzędy jak: edylowie (kurulni i plebejscy) i kwestorzy. Edylowie tworzyli jednolite kolegium i zajmowali się sprawami porządkowymi miasta. Dbali o zaopatrzenie, a także na własny koszt urządzali igrzyska. Kwestorów było czterech i byli oni pomocnikami konsula w kwestiach finansowych. W sytuacji szczególnego zagrożenia dla państwa rzymskiego, a zatem w przypadkach wyjątkowych powoływano dyktatora. Był to urząd specyficzny gdyż dyktator posiadał niczym nieograniczoną władzę (zarówno w Rzymie, jak i poza jego granicami), a swój urząd pełnił jedynie przez sześć miesięcy. Poza tym nie był to urząd kolegialny. Na dyktatorów powoływano zwykle byłych konsulów, czyli ludzi doświadczonych w polityce. Symbolem nieograniczonej władzy dyktatora było dwudziestu czterech liktorów z rózgami i toporami (topory niesione były zarówno w mieście, jak i poza nim). Po zakończeniu urzędu dyktator odpowiadał za swoje decyzje. W III w. p.n.e. zwyczajowo ustaliła się kolejność sprawowania urzędów - od najniższych po najwyższe. Karierę urzędniczą zaczynano od posady kwestora, a kończono na godności senatora.

W I w. p.n.e. republika przeżywała kryzys. O władzę rywalizowali między sobą dowódcy wojskowi. Pierwszą próbę wprowadzenia nowego ustroju podjął rzymski wódz i polityk Lucjusz Korneliusz Sulla, który wzmocnił rolę senatu oraz kompetencje zgromadzeń ludowych i trybunów ludowych, a także znacznie zwiększył liczbę urzędników (kwestorów i pretorów). W roku 81 r. p.n.e. Sulla potrzymał władzę dyktatora na czas nieograniczony. W roku 79 p.n.e. Sulla dobrowolnie zrezygnował z władzy i przeniósł się na wieś, gdzie rok później zmarł. Rzymianie wyprawili mu pogrzeb godny króla. Zmiany wprowadzać chciał także Gajusz Juliusz Cezar, który w roku 48 p.n.e. (po bitwie pod Farsalos), został mianowany dyktatorem na czas nieokreślony, a w roku 44 p.n.e. senat nadał mu dyktaturę dożywotnią (dictator in perpetuum). Jednocześnie sprawował funkcję konsula i dożywotnią władzę trybuńską. Był też najwyższym kapłanem, czyli pontifex maximus. Przysługiwał mu tytuł imperatora i przydomek "ojciec ojczyzny" (pater patriae). Dążenie do jedynowładztwa spotkało się to z niechęcią społeczeństwa rzymskiego, które było przywiązane do tradycji republikańskiej. W Idy Marcowe, czyli 15 marca 44 r. p.n.e. Cezar zasztyletowany został przez grupę spiskowców, wśród których znajdował się jego przyjaciel Brutus).

Po jego śmierci władza przeszła w ręce Gajusz Juliusz Cezar Oktawian, który jako Oktawian August sprawował władzę w Rzymie w latach 31 r. p.n.e. - 14 r. n.e. Był on twórcą nowego ustroju politycznego. Pryncypat, który pozornie miał charakter republikański, był w rzeczywistości ustrojem monarchicznym - cała władza spoczywała w rękach Oktawiana Augusta.