Elementy realizmu i naturalizmu w sonetach "Z chałupy" Jana Kasprowicza

Cykl sonetów „Z chałupy” Jana Kasprowicza pochodzi z najwcześniejszego etapu twórczości tego młodopolskiego poety. Dominującą tematyką jego wierszy, które pochodzą z tego okresu jest tematyka najbardziej znana mu z własnych doświadczeń życiowych: codzienna egzystencja wsi i jej mieszkańców, ich nieustanna walka o przetrwanie w świecie, w którym biedota zna tylko trud pracy i stałą troskę o zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, takich jak dach nad głową, miska strawy i odzienie chroniące przed chłodem. Dzięki wierszą o tej tematyce poeta zaliczany jest do kręgu twórców pozytywistycznej liryki zaangażowanej. Aby w swoich utworach przedstawić obraz wsi jak najbardziej realnie poeta wykorzystuje zasady dwóch kierunków artystycznych: naturalizmu i realizmu.

· Naturalizm – sposób ujęcia rzeczywistości polegający na dążeniu do fotograficznej dokładności obrazu, ukazywaniu zjawisk drastycznych, brutalnych i drażliwych. Najczęstszym tematem jest walka o byt najniższych warstw społecznych oraz demaskowanie ludzkiej krzywdy. Społeczeństwo rządziło się według nich prawami przyrody. Ten kierunek wymusza na artyście ukazywanie prawdy, rzeczywistości w sposób obiektywny (niczym uczony);

· Realizm – metoda twórcza polegająca na dążeniu do odtwarzania zjawisk, przedmiotów i osób zgodnie z prawdziwym obrazem rzeczywistości i aktualną wiedzą psychologiczną, społeczną o niej.

Z chałupy

„Z chałupy” to cykl sonetów (Sonet to utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe oraz dwie trójwersowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę), w których poeta uchwycił realia życia Kujaw, poruszył tematykę społeczną, moralną i obyczajową, sięgnął do wspomnień i doświadczeń chłopskiego dziecka, czyli swoich własnych. Na wieś nie patrzy jako obserwator z, zewnątrz ale jako jej dawny mieszkaniec (pamięta o swoich wiejskich korzeniach). Z wielkim realizmem ukazał ludzi biednych, pokrzywdzonych
i cierpiących.

Sonet I

Utwór ten otwiera cały cykl. Część opisowa to wyłaniający się zarys wsi, w kolejnych strofach poeta przybliża nam go i niczym malarz wyłania nowe szczegóły. Naszym oczom ukazuje się uboga polska wioska pełna rozwalających się chat i płotów, ukazuje chude krowy wokół nędznego i zaniedbanego otoczenia. To otoczenie kontrastuje z obrzezam dziewek pochłoniętych ciężką pracą w obejściu. Na uwagę zwracają przedstawione z fotograficzną dokładnością kujawskie stroje tych dziewczyn. Wspomina też o ciężkiej doli mieszkańców tej wsi – „piołun na podwórkach” (życie gorzkie).Osoby przedstawione w tym wierszu są statyczne – brak w ich opisie działania. Obraz ten jest naturalistyczny. Część refleksyjną wypełniają wspomnienia poety, mówi, że jest jej cząstką, nigdy nie wyprze się swojego pochodzenia i dzięki temu rozumie i współczuje ludzi żyjących w nędzy. W sonecie tym naturalizm ściera się z realizmem, jednocześnie jest wstępem dla głębszego poznania wsi.

Sonet XV

Sonet ten jest historią ubogiej wieśniaczki. Dowiadujemy się o bardzo tragicznych kolejach jej życia. Zmarł jej mąż, który utrzymywał rodzinę i zajmował się gospodarstwem. Po jego śmierci została sama z córkami na gospodarstwie. Śmierć męża spowodowała, że gospodarstwo zaczęło podupadać i przestało być źródłem utrzymania, a nawet ciążyło, bo trzeba było płacić podatki. Wdowa zdecydowała się sprzedać gospodarstwo (kolturkamf w zaborze pruskim – walka z polskością; gospodarka dostała się w ręce niemieckie). Oddała swoje córki na służbę, a sama wędrowała od wioski do wioski w poszukiwaniu pracy. Dopóki sił wystarczyło pracowała ciężko. Gdy już starość zabrała jej siły ruszyła w świat i żebrała o kawałek chleba. W końcu kobieta zamarzła na polu, na ziemi, która stanowiła dla niej najwyższą wartość. W wierszu brak części refleksyjnej, a scenka przedstawiona jest w sposób naturalistyczny.

Sonet XXXIX

Sonet ten opisuje losy wiejskiego chłopca. Chłopak był biedny, ale zdolny i chętny do zdobywania wiedzy. Codziennie chodzi do dalekiej szkoły, bez względu na odległość, czy mróz zimą. Jest źle ubrany, doskwiera mu chłód, lecz mimo to jest wytrwały. Po szkole wraca do domu, pomaga na gospodarce i dopiero wieczorem uczy się. Nawet latem będąc pasterzem pomimo drwin towarzyszą mu „Homery, Wirgile”. Udało mu się skończyć szkołę i wyruszył na dalszą naukę do stolicy. Stamtąd od czasu do czasu przysyłał krótkie listy. Z nich dowiadujemy się, że żyje w biedzie, dużo się uczy i pracuje. Stęsknieni rodzice nie zobaczą go już nigdy, bo umarł na suchoty. Część refleksyjną stanowi ostatni wers – „I dziś skończył.....Umarł na suchoty”. Cały utwór podporządkowany jest naturalizmowi.

Sonety XV i XXXIX

To typowe przykłady utworów naturalistycznych. Przedstawione przez autora obrazy mają za zadanie wstrząsnąć czytelnikiem, obudzić jego współczucie, litość dla mieszkańców wsi. Poeta nie wyraża własnego stosunku uczuciowego, rejestruje fakty. Jego opis jest suchy, beznamiętny. Komentarz pozostawia czytelnikowi. Szczególnie widoczne w Sonecie I, ale również charakterystyczne dla techniki naturalistycznej jest przechodzenie od ogólnego opisu do coraz drobniejszych szczegółów, przesuwanie uwagi z jednego przedmiotu na drugi (założenie, dot. Badania, analizowania i rejestrowania faktów, bez ich komentowania i wysuwania wniosków).

Podsumowując tematykę cyklu jest nią wieś w realiach modernizmu. Od czasów reformy uwłaszczeniowej na wsi polskiej nic się nie zmieniło. Los chłopów pozostawał w rękach urzędników, chłop pozostawiony był sam sobie. Nawet młode pokolenie pomimo zapału i chęci szybko zderza się z niesprzyjającą jego rozwoju rzeczywistością, a zderzenie to jest często tragiczne w skutkach. Należy pamiętać o wyjątkach jak choćby sam poeta, który pochodził z biednej wiejskiej rodziny, lecz uporem, odwagą i szczęściem udało mu się. Poeta w swoich wierszach jest skromny nie chwali się tym, lecz przypomina, że jego korzenie są na wsi i nigdy się jej nie wyprze.