1. Doba przedpiśmienna
„Geograf Bawarski” – (845 r.) IX w.; anonimowy autor, pochodzący z Bawarii; nazwy plemion zamieszkujących tereny dzisiejszej Polski: Wiślanie, Goplanie, Opolanie, Ślężanie, Dziadoszanie itd.
„Dagome iudex” – prawdopodobnie ok. 990 r.; w nim Mieszko I oddaje swoje państwo pod opiekę papieża; znane są jedynie kopie jego streszczenia z XI i XII wieku; kilka zniekształconych zapisów nazw polskich: Kraków, Gniezno, Szczecin, Odra.
„Księga Thietmara” – z przełomu X i XI wieku; dokument marseburskiego biskupa Thietmara; opis wlak polsko-niemieckich; wymienione często zniekształcone, zapisy polskich nazw: Dziadoszycy, Ślężanie, Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław, Odra, Bóbr, a także imię ówczesnego polskiego władcy – Bolesława Chrobrego.
2. Dobra piśmienna
„Bulla gnieźnieńska” – 1136 r.; jest to bulla protekcyjna, wystawiona w kancelarii papieża Innocentego II w Pizie na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba, przyjmując w opiekę stolicy apostolskiej dobra tego arcybiskupstwa; zawiera zapisy 410 nazw osobowych i miejscowych [fleksja, fonetyka, słowotwórstwo, leksyka] („Złota bulla języka polskiego”); 337 – osoby, 115 – miejscowości; przechowywana w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie; pisana grafią prostą; cechy dialektalne wielkopolskie – wyrazy bez e ruchomego (Domk, Reczk).
„Bulla wroclawska” – 80 nazw miejsc i osób: Ślęża, Żurawina (Slenza, Sorauina).
„Przywilej Trzebnicki” – 1204, książę Henryk Brodaty dla klasztoru Trzebnickiego; 231 nazw osobowych – dominują imiona rodzime; od nazw pospolitych. Dwuczłonowe (Chociemir), hipokorystyczne (zdrobnione; ale mało, jak Pawlik - Paweł), rzadko imiona chrześcijańskie (Jan, Lodwik).
„Księga henrykowska” – z lat 70. XIII wieku (1270 r.); spisane po łacinie dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem; liczne nazwy miejscowe i osobowe, a pod rokiem 1270 zapisane jest pierwsze zdanie polskie: day ut ia pobrusa a Ti poziwai ‘daj ać (niech) ja pobruszę a ty poczywaj’.
„Bogurodzica” – najstarsza pieśń religijna; pierwotny tekst liczył tylko dwie zwrotki zawierające apostrofy do Matki Bożej i Syna Bożego; nie udało ustalić się ani daty powstania, ani autorstwa utworu; najdawniejszy odpis, tzw. tekst krakowski, pochodzi z początku XV wieku, ale opiera się na tekście oryginalnym powstałym prawdopodobnie w XIII wieku; intonowana była w chwilach podniosłych i uroczystych – wg świadectwa Długosza śpiewało ją rycerstwo przed bitwą pod Grunwaldem. Z języka scs.
„Kazania świętokrzyskie” – połowa XIV w.; kopia oryginału z końca XIII lub z początku XIV wieku; najstarszy polski tekst ciągły, znaleziony przez Aleksandra Brcknera w oprawie kodeksu łacińskiego, który wcześniej przechowywany był w klasztorze benedyktynów w Górach Świętokrzyskich – stąd nazwa zabytku; zachowało się 18 pasków pergaminowych zawierających 6 kazań; w tekście występują archaiczne formy gramatyczne i właściwości leksykalne, a także wyznaczniki ówczesnego stylu retorycznego; przeznaczone były dla słuchaczy wykształconych.
Fonetyka – grupa –bw wymawiana jako b (obwiązał – obązał)
Kazania gnieźnieńskie, przechowywane w bibliotece kapituły gnieźnieńskiej – stąd też nazwa zabytku – mieszczą się w kodeksie zawierającym zbiór 103 kazań łacińskich i 10 polskich oraz niektóre łacińskie żywoty świętych.
Kazania polskie to znajdujące się na początku i na końcu księgi cztery kazania na Boże Narodzenie, dwa o św. Janie Ewangeliście oraz po jednym kazano o św. Janie Chrzcicielu, o św. Marii Magdalenie, o św. Wawrzyńcu, o św. Bartłomieju.
Kazania te pochodzą ze schyłku XIV w. lub z początku wieku XV.
Jeśli chodzi o budowę, treść i styl dzielą się one na dwie kategorie: pięć z nich to teksty dłuższe, natomiast kolejne pięć – krótsze. Istnieją teorie, że kazania układane były przez dwóch autorów, dwóch Polaków, jednak dominuje opinia o autorskiej jednolitości. Za autora uważa się Wielkopolanina, ks. Łukasza z Wielkiego Koźmina, absolwenta uniwersytetu praskiego, późniejszego profesora i rektora Akademii Krakowskiej.
Kazania najprawdopodobniej są oryginalną twórczością polską, a nie przeróbką kazań łacińskich, niemniej jednak wpływy łacińskie da się w nich wykazać. I tak: kazanie drugie na Boże Narodzenie jest niemalże przekładem łacińskiego kazania dziesiątego, kazania Peregryna de nativate z cyklu de sanctis, istnieje zależność między kazaniem dziesiątym o św. Janie Ewangeliście i kazaniem łacińskim dwunastym. Witold Taszycki jednak uważa, że kazania nie są tworem samodzielnym, ponieważ wzorowane są na łacińskich kazaniach, legendach i innych popularnych w średniowieczu tekstach.
Podczas swej pracy pisarz korzystał ze Złotej legendy Jakuba de Voragine’a, a także z Historia scholastica Piotra Comestora. Autor znał również Summę św. Tomasza i korzystał z tekstu Pisma Świętego.
„Psałterz floriański” pochodzi z końca XIV wieku. Ten najobszerniejszy najwspanialszy zabytek polski przechowywany był początkowo w bibliotece klasztornej w st. Florian w Austrii. Rękopis pergaminowy obejmuje 296 kart (150 psalmów) dużego formatu, pięknie iluminowanych i artystycznie wykonanych. Zawiera całkowity przekład psalmów w trzech językach: łacińskim, niemieckim i polskim. Przekład polski nosi wyraźne cechy dialektu małopolskiego. Przypuszcza się, iż księga była przeznaczona dla królowej Jadwigi żony Władysława Jagiełły.
Pisany przez trzech pisarzy, niezależnie od siebie, w różnym czasie. Cz. łacińska wywodzi się z „Wulgaty”, cz. niemiecka z nieznanego przekł. Biblii, a cz. polska z łacińskiej, niemieckiej i pisarz posiłkował się jeszcze jednym tłumaczeniem (archaizmy). Cz. I – 101 psalmów.
Cechy jęz.: * upowszechnienie form: sierce, dzierżyć
• utrzymanie formy cirzpieć
• brak mazurzenia
• zachowanie –chw, nie –f (jak Małopolska, a nie Mazowsze)
• mołwa (zamiast mowa)
• niemieczski
„Kazania gnieźnieńskie” powstały pod koniec XIV lub na początku XV wieku. Rękopis zawiera 103 kazania łacińskie i 10 polskich. Odznaczają się niższym poziomem artystycznym niż Kazania świętokrzyskie Wzorowane są na funkcjonujących w średniowieczu łacińskich kazaniach, legendach i apokryfach. Ich anonimowy autor używał języka potocznego, codziennego, a jednocześnie żywego. Pozwala to na wniosek, że kierowane były do prostego odbiorcy. Cechy językowe zabytku wskazują na jego Wielkopolskie pochodzenie.
„Psałterz puławski” datowany jest na koniec XV lub na początek XVI wieku. Jest to drugi dochowany tekst psałterzowy. Obserwuje się znaczną modernizację pisowni i języka. W rękopisie występują małopolskie cechy regionalne.
Najwcześniejszy przekład księgi psalmów. 312 kart, 624 str.; 15,5 x 11,5 cm
Duża ozdobna czcionka gotycka, iluminacja częściowa. Reprinty: 1880 r., 1916 r. (z analizą językową). Pochodzenie środkowomałopolskie.
Oparte na:
• tym samym tłumaczeniu, z którego korzystał „Psałterz Floriański”, ale z innego egzemplarza
• źródła floriańskiego i puławskiego
Język kłócił się z pisownią dokładne rozróżnianie ą od ę (kiedyś nosówka jednym znakiem); pisarz zaznacza miękkość; forma co i który; we floriańskim np. wstali są, w puławskim oni wstali koniugacja prosta zamiast złożonej.
Miał służyć jako modlitewnik dla osoby świeckiej.
„Biblia królowej Zofii” (albo „Biblia szaroszpatacka”) pochodzi z połowy XV w. Jest to największy tekst średniowieczny i jedyny pełny przekład Pisma Świętego; dokładnie datowany (1455 r.), zlokalizowany („pisano w grodzie Korczynie”) i nieanonimowy – tłumaczem był ks. Andrzej z Jaszowic. Nazwy zabytku nawiązują bądź do imienia ostatniej żony Władysława Jagiełły, Zofii, dla której został przetłumaczony, bądź do miejscowości Saros-Patak (czyt. Szarosz-Patak), gdzie w XIX wieku został odnaleziony. Zawiera sporo zapożyczeń czeskich.
Zachował się jeden tom – Stary testament i z 2 tomu zachowała się ¼.
Grafia złożona (sz a nie s), ale jest chwiejna. Cz może oznaczać: cz, c, ć, podobnie z sz (sz, s ś, ź, ż, z); dz (dz, dź).
Zaznaczano miękkość przez „y” niebo ‘niebo’, szemya ‘ziemia’, roszdzelyl ‘rozdzielił’.
ń – ny, yn; u – u, v (po samogłosce); j – ‘g’ w nagłosie, y; i – y, i.
Nosowe – ø
Długość zaznaczano powtórzeniem, ale tylko nosówki (iloczas)
W BKZ nany grafem świadczące o istnieniu sonantów
Akcent ruchomy z tendencją na pozycję stałą i padał na pierwszą sylabę od końca.
Wykształcała się polska deklinacja (męski, żeński, nijaki)
Przymiotniki – niewiele, ale miały rodzaj.
Liczebniki się pojawiają (liczba podwójna)
Zaimek zwrotny –się- z nosówką lub bez.
Zaimki: którą, ją, sobą, siebie, jegoż, jego, sobie, naszemu, temu.
Zaimki nieodmienne – tako, potem
Partykuła wzmacniająca – ż (jegoż)
„Roty przysiąg sądowych” -- najważniejsze źródło do poznania języka staropolskiego w jego odmianie mówionej, potocznej; są to zeznania świadków stron procesów. Najstarsze pochodzą z 1386 r. (roty poznańskie). Wszystkie roty zawierają słownictwo bogate, dotyczące różnych dziedzin życia, wiele terminów prawniczych i sądowych.
Najstarsze – poznańskie, krakowskie, warszawskie.
Przebieg sprawy – po łacinie, zeznania po polsku, krótkie zdania. Ilustrują języ potoczny. Znacznie różni się od literackiego. Ścisłe datowane i umiejscowione.
Nie znali ortografii i pisali różnie, jak umieli.
Wyrażenia pochodzenia: * niemieckiego (germański)
* łacińskiego
* niemieckiego (zw. z osadnictwem związane, nowsze)
Inne zabytki prozy i poezji religijnej i świeckiej:
• „Salve Regina” z XIV wieku,
• Wiersz Słoty „O zachowaniu się przy stole” („O chlebowym stole”) — z początku XV wieku (pierwszy zabytek staropolskiej poezji świeckiej),
• „Książeczka Nawojki” — modlitewnik z końca XV wieku,
• „Rozmyślania przemyskie o żywocie Pana Jezusa” najokazalszy utwór apokryficzny z XV wieku,
• „Legenda o św. Aleksym” — odpis z 1454 r. — przykład epiki legendarnej; tekst pochodzący z Mazowsza,
• „Żale Matki Bożej pod krzyżem” („Lament świętokrzyski”, „Posłuchajcie braca miła”) — najpiękniejsza XV-wieczna pieśń religijna,
• „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” po 1461 r.,
• „Satyra na leniwych chłopów”— z 1483 r.,
• „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” — z końca XV w. Jeden z najciekawszych tekstów poetyckich. Charakteryzuje się formą dialogu i dużą plastyką obrazowania, sięgającą po naturalistyczne środki wyrazu. Cechy językowe pozwalają łączyć ten utwór z Mazowszem.
• „Historia Aleksandra Wielkiego krola macedońskiego” — 1510 r.,
• „Roty przysiąg sądowych” -- najważniejsze źródło do poznania języka staropolskiego w jego odmianie mówionej, potocznej; są to zeznania świadków stron procesów. Najstarsze pochodzą z 1386 r. (roty poznańskie). Wszystkie roty zawierają słownictwo bogate, dotyczące różnych dziedzin życia, wiele terminów prawniczych i sądowych,
• głosy i mammotrekty - glosy to słowa polskie umieszczane na marginesach lub nadpisane nad wyrazami w tekstach łacińskich; mammotrekty natomiast to pierwotne słowniczki tłumaczące trudniejsze wyrazy łacińskie z Pisma Świętego,
• „Traktat ortograficzny” Jakuba Parkoszowica — najstarsza próba znormalizowania bardzo zróżnicowanej staropolskiej ortografii.
